Ōlim: Lūdī Scaenicī

(Catullus Lesbiam salutātum venit, quam flentem cōnspicit.)

Salve, Lesbia mea cārissima. Ēheu! Quid factum est? Nam oculī tuī flendō rubent.

Ō mī Catulle! Amīce cārissime. Ecce! Passer meus mortuus est. Ō mē miseram!

Vae factum male! Morbōne dēcessit, an fēlēs eum necāvit?

Nesciō equidem quōmodo mortuus sit. Illud sōlum prō certō habeō: herī passer misellus in gremiō meō circumsiliēbat, ad mē pīpilābat, sīcut solēbat; hodiē ancilla mea eum humī iacentem invēnit. Vae misellē passer!

Nōnne cum magnopere amābās, puella mea?

Ita vērō: plūs quam oculōs meōs enim amābam.

Nec mīror--tam bellus erat passer.

Accēde hūc, Catulle. Vidēsne ālās eius parvulās?

Videō. Sed collum quoque īnspice. Quam molle, quam pulchrum est!

Hēī mihi! Dēliciās meās sepultum eō. Tū autem hīc manē, dum ad tē redierō.

(Lesbia exit.)

Dum Lesbia mortuum in hortō sepelit, ego carmen dē eō scrībam. (Catullus in tabellā scrībit.)

(Lesbia redit.)

In hortīs passerem sepelīvī. Quid tū agis, Catulle?

Carmen dē passere mortuō composuī. Vīsne audīre? Carmen meum recitābō.

• • "Lūgēte, Ō Venerēs Cupīdinēsque,
  • Et quantum est hominum venustiōrum,
  • Passer mortuus est meae puellae,
  • Passer, dēliciae meae puellae,
  • Quem plūs illa oculīs suīs amābat,
  • Nam mellītus erat, suamque nōrat
  • Ipsam tam bene quam puella mātrem;
  • Nec sēsē ā gremiō illīus movēbat,
  • Sed circumsiliēns modo hūc modo illūc
  • Ad sōlam dominam usque pīpilābat.
  • Quī nunc it per iter tenebricōsum
  • Illūc unde negant redīre quemquam.
  • At vōbīs male sit, malae tenebrae
  • Orcī, quae omnia bella dēvorātis!
  • Tam bellum mihi passerem abstulistis.
  • Vae factum male! Vae misellē passer!
  • Tua nunc opera meae puellae
  • Flendō turgidulī rubent ocellī."

Dulcissimum carmen scrīpsistī. Grātiās tibi maximās agō.

Nunc autem abeundum est mihi. Valē, cor meum.

Valē, Catulle cārissime.

(Exit Catullus)

(Cīvēs in forō, prō tabernīs, merīdiē stant.)

Decemvirī tam crūdēlēs et tam superbī sunt, ut vix eōs diūtius ferre possīmus.

Ita vērō: plēbēī cīvēs servī iam factī sunt illīs.

Patriciī sōlī summōs honōrēs tenent, nec plēbēī eōs adipīscī possunt.

Patriciī agrōs pūblicōs colunt, nec plēbēī ūllam partem eōrum habent.

Patriciī, quī dīvitēs sunt, ūsūrās perscrībunt grandēs, cum pecūniam mūtuam dant; quās sī dēbitōrēs rependēre nōn possunt, servī fīunt.

Etiam līberī nostrī saepe servī sunt! (Rīdet)

Vae miserōs Rōmānōs! Utinam tribūnōs habērēmus.

Ecce! Appius Claudius appropinquat.

Is pessimus omnium patriciōrum est.

Mārcus, cliēns Appī, ut semper, eum sequitur.

(Intrat Appius Claudius cum Mārcō et līctōribus.)

(cīvēs fascibus repellunt). Cēdite vōs! Nōlīte Appium Claudium impedīre. (Cīvēs īrātī eum spectant.)

Quam īrātī mē spectant plēbēī illī.

Nōn amant patriciōs plēbēī.

Bēstiae sunt. Ego porcōs eōs esse putō.

Sāne, porcī sunt. Sed ego officium meum tibi semper praestābō.

(Exeunt Appius, Mārcus, Līctōrēs.)

(pugnōs agitant) Ō hominem scelerātum! Nōsne porcōs bēstiāsque appellās?

Quam puellam illīc cōnspiciō? Nisi fallor, Virgīnia est.

Rēctē dīcis, et nūtrīx eam sequitur.

Audīvī Virgīniam uxōrem fore Icilī.

(Virgīnia, quae loculōs tabellāsque fert, cum Annā intrat.)

Salve Virgīnia!

Quō is tū? Unde vēnistī?

Salvēte, dominī. Ē lūdō vēnī, ut domum redeam. Nam merīdiēs est.

Ecce Virgīnia! Appium Claudium appropinquantem videō.

Tam crūdēlis et superbus est ille, ut mē terreat. Festīnā Annā, ut domum quam prīmum redeāmus, ego et tū.

(Appius cēterīque redeunt.)

Valēte, dominī.

(Appius eam animadvertit.)

Valē Virgīnia. Dī tibi faveant.

(Exeunt Anna et Virgīnia.)

Quis est, Mārce?

Virgīnī plēbēī fīlia est. Hercle! Fōrmōsa puella est.

Tam pulchram puellam numquam vīdī. Uxor mea fīet.

At, domine, plēbēia illa est, tū autem patriciō genere ortus es. Lēgēs plēbēiam patriciō uxōrem fierī vetant.

Serva mea erit, sī uxor fierī nōn potest.

Sed quōmodo hoc fīet?

Ego cōnsilium inveniam... Crās, Mārce, dum illa ad lūdum per forum ambulat, eam captābis. Sī quis tē prohibēre cōnābitur, dīc tuam servam Virgīniam esse. Mentīrī enim necesse erit, ut eam captēs.

Servam meam Virgīniam esse adfirmābō, nec cīvēs mē meam servam auferre prohibēbunt.

Nunc abeāmus. Prōcēdite, līctōrēs, ut domum redeāmus.

(Exeunt Appius et cēterī.)

(In forō, māne, cīvēs (I, II, III, V, VI) prō tabernīs stant.)

(amīcum adloquēns) Salve, mī amīce. Quid est? Trīstior solitō vidēris.

Hēī mihi! Quandō nōs līberī erimus?

Cum patriciī repressī erunt, tum nōs plēbēī līberī erimus.

Utinam patriciōs reprimere possīmus!

(intrat) Salvēte amīcī. Mārcum, Appī clientem, nūper cōnspexī. Haud procul ā forō, in angulō, manēbat.

Quid homō vult? Cavēte eum.

Nihil bonī cōgitat. Hoc prō certō habeō. Cavēte hominem.

(Virgīnia et Anna intrant.)

Salvēte, vōs omnēs.

(Mārcus fūrtim intrat et ad Virgīniam appropinquat.)

Salve, Virgīnia.

Quam laeta esse vidēris hodiē!

Num dolēre dēbeō? Tot avēs hodiē canunt, tam dulcēs flōrēs sunt, tam clārē sōl lūcet, ut trīstis esse omnīnō nōn possim. (Mārcus bracchium eius subitō rapit.) Hēī! (Cīvēs eam dēfendere cōnantur.)

Hēī! Aliquis dominam meam laedit.

Abī tū! Quid facis? Nōlī puellam tangere.

Ō dī immortālēs, adiuvāte nōs!

Ō Diāna, quae puellīs semper favēs, dēfende mē.

Mea serva est.

Tua serva? Mentīris, improbe.

Iterum aiō, hanc puellam meam esse servam.

Prō scelus!

Utinam pater tuus adesset!

Ego eum arcessam.

(Exit ut Virgīnium arcessat. Icilius intrat.)

Quid est, amīcī? Virgīnia, quid accidit?

Hic homō mē servam suam esse adfirmat. Dēfende mē, Icilī cārissime!

Tū, homō, quidnam ais? Virgīnia haec est, Virgīnī fīlia, quae mihi spōnsa est.

Ita, Iciliō spōnsa est.

Tacēte cīvēs, ut ego loquar. Puella enim, quam ante oculōs vidētis, meae domī, meae ancillae fīlia, nāta est. Serva mea ōlim erat, sed ante hōs trēs annōs, dīrepta est mihi. Virgīnius deinde eam emit, quī nunc suam fīliam eam esse simulat.

Mentītur homō! Falsa dīcit. Nōlīte eī crēdere.

Falsa dīcis. Tibi nōn crēdimus.

(Mārcus Virgīniam capere iterum cōnātur.)

Hēī mihi! Quid faciam? Dēfendite mē, cīvēs.

Hercle! Haec nōn ferenda sunt! Audīte mē, cīvēs. Nimis diū superbiam patriciōrum nōs plēbēī tulimus. Iam resistendum est, iam agendum est. Sīn minus, nōs ipsī, et uxōrēs, et parvulī nostrī, semper servī erimus. Fortēs este, et Claudium hanc puellam capere prohibēte. Ille enim, ut crēdō, Mārcum hoc facere iussit.

Ita vērō, virī erimus; decemvirīs resistēmus.

(Appius et līctōrēs intrant.)

Patrem meum haud procul videō.

(Virgīnius ab alterā parte intrat.)

Ō Pater cārissime, quantum gaudeō quod tandem ades!

(maestā vōce loquitur) Nūntius mē certiōrem fēcit quid factum sit. Nōn necesse est hīs dē rēbus plūra loquī.

(Subitō cultrum dē mēnsā tabernae rapit, quem in sinū tegit.)

Virgīnia cārissima, multa perīcula tibi imminent, ē quibus tē ēripere cupiō. Plēbēia quidem es, sed numquam eris serva. Lībera nāta es, moriēris lībera. Nunc valē. Sīc tē līberam servābō.

(Cultrō eam cōnfodit. Virgīnia ad terram cadit; omnēs circum eam concurrunt.)

Quid fēcistī, Virginī? Prō Iuppiter! Virgīnia mea mortua est!

Fortasse adhūc vīvit.

Fricāte manūs eius, fundite aquam super eam.

Frūstrā facitis: iam mortua est.

Incrēdibile est illam iam esse mortuam.

Num mortua illa est, quae paulō ante tam laeta tamque hilaris fuit?

Vae factum male! Vae misella puella!

Suam fīliam pater interfēcit.

(ante cīvēs omnēs prōgreditur) Ita est: meam fīliam ego pater interfēcī, nē serva esset Claudiō.

(Manūs ad caelum tollit.)

Obtestor vōs, Ō dī immortālēs, ut nōs plēbēiōs tandem adiuvētis, patriciōsque pūniātis. Claudius causa fuit mortis fīliae meae. Claudius vōbīs poenās det, sīcut meritus est. Haec precor.

(Lentē exit.)

Ohē līctōrēs! Prohibēte eum ēvādere, revocāte eum. Festīnāte, redūcite hominem ad mē.

Cūr eum revocēmus? Nōlumus tibi pārēre. (Fascēs dēpōnunt.)

Quid est, virī? Cūr mihi nōn pārētis?

Satis diū tibi servīmus.

(clārissimā vōce) Servī nōniam erimus. Tribūnōs poscimus, quī nostra iūra servent. Tribūnōs poscimus, tribūnōs poscimus!

Hēī mihi, quid faciam? Mārce, dēfende mē!

Mē ipsum dēfendere cupiō.

Ō Līctōrēs, virī optimī et fīdissimī, dēfendite mē, dēfendite dominum vestrum. Ē forō mē dūcite.

(Cīvēs mānīs eī īnferunt.)

Ēn superbum patricium! Tandem nōs timet, nunc tandem plēbem dēspicere dēsinit.

Servāte mē, līctōrēs: metuō nē mē occīdant.

(tandem Claudiō subveniunt) Nōs tē servābimus, domine, nōs tē domum dūcēmus.

(Exit Appius duōbus līctōribus nīxus.)

Superbiam decemvirōrum nōniam ferēmus. (Appium magnīs clāmōribus sequuntur.) Tribūnōs poscimus! Tribūnōs poscimus!

(Cīvēs exeunt. Exeunt Anna et Icilius, corpus Virgīniae ferentēs.)

(Extrā casās contiguās. Intrat Thisbē cum duābus puellīs.)

(suspīrat) Hēī mihi!

Dīc nōbīs, Thisbē, quamobrem suspīrēs.

Cūr numquam nōbīscum lūdis, ut anteā solēbās?

Nesciō quae sit mihi causa trīstitiae.

Pȳramum equidem crēdō causam esse.

Gaudēre tē oportet, nam haud dubium est quīn ille tē cēterīs puellīs, praeferat.

Ābīte vōs, precor. Nam sermōnis vestrī mē taedet.

Abeāmus, Thisbē enim sōla esse cupit.

Valē, Thisbē. (Pȳramus intrat.) Ecce! Pȳramus ipse adest.

(Exeunt puellae.)

Valēte vōs. Salvē, mī Pȳrame.

Salvē tū quoque, Thisbē mea. Tēcum loquī cupiō.

Quid vīs, Pȳrame?

Ō Thisbē, iamdūdum amīcī sumus, ut ipsa cognōvistī, iamdūdum contiguās domōs habitāmus. Sed quandō mihi licēbit tē uxōrem dūcere?

Nesciō quandō hoc futūrum sit, nam parentibus nostrīs haudquāquam placet. Sed ego tibi quam prīmum nūbere volō.

Quōmodo parentibus nostrīs hoc persuādēre poterimus?

Utinam nē tam sevērī essent patrēs nostrī!

(Patrēs intrant.)

Heus tū, Pȳrame, quid facis?

Heus tū, Thisbē, quid facis?

Nihil tē cēlābō, mī pater: hanc puellam uxōrem dūcere cupiō.

Omnia fatēbor, mī pater: huic iuvenī nūbere cupiō.

Hem! Venī mēcum, mī fīlī. Domum redeundum est tibi.

Hem! Venī mēcum, fīlia mea. Domum redīre necesse est.

Valē, Thisbē. Mox tē revīsam.

Valē, Pȳrame. Brevī tempore tē revīsam.

(Suam quisque domum intrant.)

(In casīs contiguīs. Pȳramus et Thisbē suae quisque domī sedent. Māter Pȳramī domum suam intrat.)

Dīc mihi, mī fīlī, quārē tam maestus sīs.

Multīs dē rēbus cōgitō, māter mea.

Nōnne mihi loquī vīs?

Ita, māter, tibi omnia dīcam, ut mē moneās. Nam mē Thisbēn amāre adfirmō; eam uxōrem dūcere cōnstituī.

Tūne illam amās? Tūne illam dūcere vīs? At humiliōre genere orta est quam tū. Nōbīs eam indignam esse cēnseō.

Nōs ea indignōs esse dīcere oportet; omnibus enim, quās Oriēns habet, puellīs praeferenda est.

Quidnam pater tuus dīcet? Sed ipse adest.

(Intrat pater Pȳramī.)

Ohē, mī fīlī! Cum vīcīnō nostrō nūper locūtus sum, quem interrogāvī quantam dōtem fīliae suae dare posset. Is multam dōtem sē esse datūrum negāvit. Ergō tē puellam, illam dūcere vetō.

At, mī pater...

Vetō tē dē eā loquī.

Sed, pater...

Imperō tibi nē dē eā dicās; nam quae dīxī, dīxī. Uxor mea, mēcum venī.

(Exeunt pater et māter Pȳramī. Pater et māter Thisbēs domum suam intrant. Thisbē lacrimat.)

Stultissima puella, dēsine lacrimāre.

Ēheu, māter, tū et pater meus causa estis mihi dolōris.

Nōlī tālia dīcere, fīlia; nihil enim fēcimus nisi quod tē dē Pȳramō cōgitāre vetuimus.

At eī nūbere cupiō.

Sed pater tuus nūptiās istās vetat.

Licet igitur mihi dolēre.

Praetereā, patrī eius dīxī mē dōtem magnam tibi dare nequīre.

(Thisbē lacrimat.)

Parentibus pārendum est ā fīliābus: imperō tibi ut lacrimāre dēsinās.

Venī mēcum, mī coniūnx; fīliam nostram hīc relinquāmus.

(Exeunt pater et māter.)

Prō parentēs crūdēlēs! Tamen, sī palam loquī nōn licet, at nūtū signīsque loquēmur, ego et Pȳramus.

(Pȳramus ad parietem appropinquat, per rīmam loquitur.)

(submissā vōce) Thisbē, hūc venī, ut tēcum loquar.

(Thisbē ad rīmam appropinquat.)

Solūsne es, mī Pȳrame?

Solūs, Thisbē. Nēmō adest.

Gaudeō quia hanc rīmam invēnimus.

Doleō equidem quod pariēs nōbīs obstat.

Quōmodo convenīre poterimus?

Cōnsilium iniī; nocte enim cūstōdēs fallēmus, domō exībimus, urbem quoque relinquēmus, ad tumulum Ninī conveniēmus.

Quōmodo locum agnōscam?

Ardua mōrus ibi est, haud procul ā fonte gelidō.

Eugē! Nōlī mē fallere.

Tē nōn fallam. Valē, Thisbē.

Valē, Pȳrame.

(Suae quisque partī ōscula dant.)

(In agrō lātō, nocte; arbor prope fontem est; ā dextrā caverna est, ā tergō sunt silvae. Thisbē intrat.)

Quam callidē cūstōdēs fefellī! Haec est arbor dē quā Pȳramus locūtus est. Cōnsīdam ut eum maneam.

(Cōnsīdit; leaena ē silvīs exit.)

Hēī mihi! Quam feram illīc videō? Leaena est! Quō mē referam? In antrum illud fugiendum est.

(In cavernam fugit, vēlāmine humī relictō. Leaena ē fonte bibit; vēlāmen cōnspicit, quod deinde laniat; postrēmō discēdit. Pȳramus intrat.)

Festīnandum est mihi, nē Thisbēn fallam... Adesne, mea Thisbē?

(Subitō vēlāmen cōnspicit.)

Ecce! Quid est? Nōnne Thisbēs vestem repperī, sanguine tīnctam? Et ferae alicuius vestīgia in pulvere videō. Hēī mihi! Mortua est Thisbē--ego tē, miseranda, perēmī; nam hunc ad locum tē venīre iussī, neque ipse prior adfuī. Ō leōnēs, quīcumque sub hāc rūpe habitātis, meum quoque corpus dīvellite! ...Immō vērō, meā ipse manū vītam effundam.

(Vēlāmen tollit.) Ō vestis meae amantis, sanguine tīncta, meum quoque sanguinem accipe. (Sē gladiō cōnfodit.)

(Thisbē ē cavernā redit.)

Redīre nunc licet, nam leaena discessit. Quandō Pȳramus veniet? Dē perīculō meō eī nārrāre cupiō.

(Pȳramī membra solum pulsant; Thisbē subitō pedem retrō fert.)

Ā! Pȳramum ipsum humī iacentem cōnspiciō. Pȳrame, respondē. Tua tē cārissima Thisbē nōminat. Audī!

(Pȳramus oculōs ērigit, sed, vīsā Thisbē, recondit.)

Ō mīseram mē! Tē mortuō vīvere nōn possum, itaque mē gladiō tuō occīdam. Sīc mortem ūnā obeāmus. (Ferrō incumbit.)

(Ibīdem. Māne. Duae Puellae Babylōniae intrant; urceōs portant.)

Salve! Quid agis tū?

Salve, amīca mea. Māter mea mē aquam ē fonte illō haurīre iussit.

Mihi quoque māter imperāvit ut aquam domum reportārem.

Num Thisbēn hodiē vīdistī? Domō hāc nocte ēgressa, nōndum rediit.

Nesciō equidem ubi sit. Sed Pȳramum quoque domō abesse audīvī.

Ad fontem pervēnimus. ...Hēī! Quōs humī iacentēs videō? Sanguine tīnctās vestēs gerunt.

Ō dī immortālēs! Pȳramus et Thisbē sunt.

Gladium cruentātum Thisbē tenet.

Ambō mortuī sunt.

Parentēs eōrum arcessere nōs oportet.

Currāmus, ego et tū, ad eōs arcessendōs.

(Exeunt puellae.)

(Circum urnam parentēs puellaeque lentē circumeunt.)

Pȳramus mortuus est. Lacrimāte omnēs, quia Pȳramus mortuus est. (Corōnās urnae impōnunt.)

Thisbē mortua est. Lacrimāte omnēs, quod Thisbē mortua est. (Corōnās urnae impōnunt.)

Et Pȳramus et Thisbē mortuī sunt. Lacrimāte omnēs, cum Pȳramus et Thisbē mortuī sint. (Corōnās urnae impōnunt.)

"Sed quod rogīs superest, ūnā requiēscit in urnā."

Avē atque valē, Pȳrame! In ūnā urnā requiēscunt Pȳramus et Thisbē.

Avē atque valē, Thisbē. In ūnā urnā requiēscunt Thisbē atque Pȳramus.

Avēte atque valēte, Pȳrame et Thisbē.

In ūnā urnā requiēscunt.

(Exeunt.)

(Catōnis domī. Dāvus cēnam parat; cibōs mēnsae impōnit.)

Iam omnia parāta sunt, quamquam haud multa in mēnsā appārent! Nucēs sunt, et cāseus--pol! Quam simplicem vītam agit dominus meus! Fabae, aqua pūra--hercle! Omnium rērum sūmptus ab eō aliēnissimus est. Utinam nē nōbīs quoque servīs eōdem modō vīvendum esset. "Est mihi nōnum superantis annum"--pānis cōpia, sed Albānī vel Falernī nē cyathus quidem.

(Intrat Catō.)

Dāve! Parāvistīne cēnam meam? Fīliolum meum, dum ā mātre lavātur, spectāvī, ut soleō: nunc igitur cēnandum est mihi.

Sāne, domine. Cēna apposita est.

(Catō ēsse incipit.)

Ō tempora! Ō mōrēs! Quō ruimus Rōmānī? Sōlus esse videor, quī mōribus antīquīs adhūc studeam. Cēterī epulīs, strāgulīs, aulaeīs, purpurā, aurō luxuriant, rempūblicam neglegunt.

Mulierēs, ut crēdō, nisi lēge Oppiā continērentur, immodicae luxuriae indulgērent.

Ō Dāve, tū nescīs? Sunt quī illam lēgem abrogārī cupiant. Abrogābunt etiam, nisi ego eōs obstiterō. Odiō enim est Lēx Oppia mulieribus omnibus.

(Iānua pulsātur.)

Aliquem iānuam pulsantem audiō.

(Exit.)

Quisnam tam sērō vēnit?

(Redit Dāvus.)

Quis adest, Dāve?

Turba mulierum extrā aedēs stant, ōrantium ut tēcum loquī liceat.

Quid? Mulierēs etiam in pūblicō convenīre, et magistrātūs adīre et appellāre audent? Prō pudor! Statim discēdant, domum redeant! Dīc mē cum eīs loquī omnīnō nōlle.*

(Dāvus exit.)

Minus cum fēminīs negōtiī habērēmus, sī iūs suum et maiestātem retinērent virī. Nunc autem...

(Dāvus redit.)

Sī tēcum loquī nōn liceat, ōrant ut hoc volūmen ēvolvās, perlegās. Inde intellegēs quid petant. In līmine tuō manēre cōnstituērunt, dōnec respōnsum ā tē accēperint.

Dī tantam impudentiam pūniant! Dā mihi volūmen. Quid in eō scrīptum est (Recitat.)

"Cōnsulī Mārcō Porciō Catōnī mātrōnae cēteraeque mulierēs Rōmānae salūtem dīcunt. Vīgintī iam annōs mulierēs Rōmānae iniūriās lēgis Oppiae tulimus. Nec plūs sēmunciam aurī habēre, nec vestīmentō versicolōrī utī, nec iūnctō vehiculō in urbe oppidōve, nisi sacrōrum pūblicōrum causā, vehī licet. Cūr sit lāta lēx, bene scīmus: Hannibal in Ītaliā erat, victor ad Cannās; Tarentum, Arpōs, Capuam iam habēbat; ad urbem ipsam admōtūrus exercitum vidēbātur; Rōmānī omnibus subsidiīs egēbant. Nōn ad coercendam luxuriam mulierum lēx lāta est, sed quia omnium prīvātōrum pecūniae in ūsum pūblicum vertendae erant. Nunc autem cum flōret rēs pūblica, crēscit in diēs prīvāta omnium fortūna, ōrāmus ut prīstinus ōrnātus nōbīs reddātur. Illud quoque animadvertendum: mulierēs eīs prīvantur quae virīs puerīsque permittuntur. Virī enim purpurā ūtuntur, praetextātī in magistrātibus, in sacerdōtiīs; līberī nostrī praetextātīs purpurā togīs ūtuntur; etiam equī speciōsius īnstrātī sunt quam uxōrēs vestītae. Immō vērō, sociōrum Latīnī nōminis uxōribus vidēmus ea concessa ōrnāmenta quae nōbīs sunt adēmpta: illae vehuntur per urbem, nōs pedibus sequimur. Haec nōn ferenda sunt, neque ā nōbīs diūtius ferentur. Prōmitte, igitur, fore ut lēx Oppia quam prīmum abrogētur."

Edepol! Quis iūris cōnsultus haec scrīpsit?

Vīsne mulieribus illīs respondeam? Metuō nē tōtam noctem tē manēre cōnstituerint.

Imperā eīs ut statim discēdant; nam prius lupī agnōs fugient quam ego feminīs cēdam. (Exit Dāvus.)

Dī immortālēs! Ubinam gentium sumus? Quam rempūblicam habēmus, sī domī meae ā mulieribus cōnsul ego obsideor? (Dāvus redit.)

Abscessērunt, ut iussistī, sed vereor nē quās īnsidiās pārent; minimē amīcē dē tē locūtae sunt.

Nīl timeō. Sed nox adest, et lucernīs parcere soleō: eāmus igitur dormītum.

(Exeunt.)

(Valerī domī. Valerius et Flāvia intrant.)

Pollicēre, igitur, fore ut lēgem Oppiam abrogandam cēnseās.

Deōs inmortālēs obtestor mē prō vōbīs mulieribus hodiē āctūrum. (Sēcum) Nīsī hoc faciam, vix domum redīre ausim!

Catōnī ā tē fortiter resistendum erit. Saxīs dūrior est homō.

Catōnem nihil timeō. (Sēcum) Īram uxōris multō magis metuō.

Bene. Ī nunc, et aliīs magistrātibus persuādē ut nostram causam hodiē agant. Ego et amīcae quaedam dēlīberābimus quid hodiē sit faciendum nōbīs.

Ībō, ut iubēs. Valē. (Exit.)

Ūnus saltem tribūnus nōbīs auxilium datūrus est. Ut cēterae quoque mātrōnae virōs suōs eōdem modō regere sciant!

(Intrant quīnque fēminae.)

Salve Flāvia!

Salvēte vōs. Egomet meō coniugī persuāsī, ut nōs adiuvāret. Vōsne etiam bene prōfēcistis?

Sāne. Frāter meus pollicitus est sē contrā Catōnem prō nōbīs dictūrum, sī tuus Valerius idem factūrus sit.

Pater meus diū recūsāvit quōminus nōbīs subvenīret; sed cum adfirmāssem, nisi lēx esset abrogāta, illī quoque ōrnāmenta, aurum, praetextās ā mē adēmptum īrī, tandem mihi concessit.

Ut scītis, iuvenī cuidam praetōriō nūper spōnsa sum. Negāvī mē prius eī nūptūram quam lēx tollerētur. Ille quoque nostram causam aget.

Avunculum meum ad nostrās partēs facile addūxī; quī, cum sit artium Graecārum amantissimus, quidlibet facere vult, ut Catōnī obstet.

Sine dubiō Fortūna nōbīs favet. Sed Catō cōnsul metuendus est.

Ad malam crucem ītō! Fēminās ōdit.

Servās nōs esse velit. Ut mē miseret uxōris eius!

Dē fēminīs nīl nisi malum dīcit.

Quam pertināciter contrā nōs sē gessit herī!

At tempus terimus. Quid hodiē nōbīs faciendum est?

Ad forum rūrsus dēscendāmus, viās omnēs obsideāmus.

Magistrātūs ad cūriam euntēs suffrāgia poscāmus.

Lapidēs in cūriae fenestrās coniciāmus.

Immō vērō ipsae in cūriam irrumpāmus.

Bellum cūnctīs patribus indicāmus, dōnec nōbīs potentibus pārēbunt.

Satis iam dictum est. Sequiminī mē, comitēs. Quīnta enim hōra est, quā patris cōnscrīptī ad cūriam īre solent.

Ad forum dēscendāmus.

(Exeunt.)

(Haud procul ā forō. Intrant mulierēs.)

Hīc magistrātūs opperiēmur. Simul ac vēnerint, singulōs virōs adeāmus, rogēmusque ut lēgem Oppiam abrogandam cēnseant.

Catōnem praecipuē adeāmus, quamvīs minimē sit exōrābilis.

Iūniōs Brūtōs, tribūnōs plēbis, ambōs parum amīcōs esse putō. Tū, Fundānia, Marcī Brūtī togam corripe, nē tē loquentem fugiat; ego Titum dēmorābor, mēque audīre cōgam.

Libenter faciam. Pol, dē tergō eius ante togam dētraham quam relinquam.

Ecce! Meō in sinū lapidēs nōnnūllōs grandiōrēs māne condidī. Mihi est prōpositum eōs ad cūriam conicere, ut senātōrēs nōs respicere cōgāmus.

Tacēte comitēs! Hūc dēscendunt magistrātūs. Catōnem ipsum cōnspiciō. Valerius meus et Fundānius, Brūtīs comitantibus, pōne sequuntur.

(Intrant magistrātūs.)

Quam turbam muliebrem videō? Num sacrificiōrum causā convēnērunt?

Agmen hostium esse vidētur!

Timeō nē quid incommodī nōbīs impendeat.

Timeō nē multīs incommodīs mulierēs iam diū vexentur.

Quid? Num per medium agmen fēminārum mihi ad forum perveniendum est?

(appropinquat, Catōnis genua complectitur) Mārce Porcī Catō, per Iūnōnem tē obsecrō ut munditiās ōrnātūsque nōbīs reddī patiāris.

Abscēde nūnciam, impudentissima! Mēne cōnsulem sīc aggrederis?

(Marcī Brūtī togam subitō corripit) Mārce Iūnī Brūte, supplex tē ōrō--

Abī tū! Quid mē raptās?

Audī, sīs, quā dē causā tē teneam.

Nē togam meam dētrāxerīs! Nōlī mē impedīre.

Per deōs immortālēs tē ōrō ut rēs nostrās respiciās.

(Titī Brūtī bracchium corripit)
Tite Iūnī Brūte, tribūnum plēbis tē poscō ut iniūriās fēminārum tollendās cūrēs.

Quid facis, mulier? Bracchium meum relinque, sōdēs.

Attende, prius, quid poscāmus mulierēs.

Ābīte, fēminae.

Heus, līctōrēs !

Nīsī in vincula dūcī vultis, abscēdite!

Audīte nōs, Quirītēs!

Nōlīte supplicēs repudiāre.

Dī vōs pūniant, rēctī inimīcōs!

Nihil iniūstī precāmur.

Fīat iūstitia modo.

(tribūnīs) Dīcite eīs ut taceant. Aliquid prōnūntiāre cupiō.

Tacēte omnēs. Aliquid prōnūntiāre Catō cupit.

Tacite omnēs. Catōnem audīte.

Tacēmus et audīmus.

Nostram ob culpam, Quirītēs--Quirītibus enim, nōn mulierculīs loquor--

Cūr nōn mulierculīs etiam loqueris, Catō?

Tacē tū. Cōnsulem audī.

Nostram ob culpam, dīcō, Quirītēs, tantum cum ūniversīs fēminīs negōtiī habēmus; domī enim ab eīs victa est lībertās nostra.

At fēminae lībertātem nōn habent--

Tacē tū.

Haec cōnsternātiō muliebris, sīve suā sponte, sīve auctōribus vōbīs, Mārce Fundānī et Lūcī Valerī, facta est, haud dubiē ad culpam magistrātuum pertinet.

Haud dubiē, cum--

Dēdecorī sit nōbīs, sī, ut plēbis quondam, sīc nunc mulierum sēcessiōne, lēgēs accipiendae vel abrogandae sint.

Dēdecorī sit vōbīs nisi lēx Oppia abrogētur.

Tacē, mulier.

Sed quī hic mōs est in pūblicum prōcurrendī et obsīdendī viās, et virōs aliēnōs appellandī? Illud ipsum suōs quaeque domī rogāre nōn potuērunt? Quamquam nē domī quidem lēgēs rogandās abrogandāsve cūrāre decuit. Maiōrēs nostrī fēminās nē prīvātam quidem rem per sē agere voluērunt, sed nē esse parentum, frātrum, virōrum. Nōs iam etiam rem pūblicam capessere patimur.

Sānē. Iūs suffrāgiī mulieribus permittendum est!

Tacēte, vōs.

Sed nunc ipsam ad lēgem Oppiam veniō. Cūr fēminae hanc lēgem abrogārī cupiunt? Porrō, ut aurō et purpurā fulgeant, ut carpentīs per urbem vehantur, ut nūllus sit modus sūmptibus luxuriaeve. Saepe mē audīvistis dē fēminārum sūmptibus querentem, saepe dē virōrum--

Vēra dīxistī. Saepius audīvimus.

Tacē, fēmina.

Dīcō nimiam luxuriam iam nunc cīvitātī inesse: sīn autem retinācula huius lēgis remōta erunt, nec modus nec fīnis erit sūmptibus. Ego nūllō modō abrogandam lēgem cēnseō.

Prō pudor!

Pauca respondēre mē oportet. Questus es, Mārce Catō, in pūblicum vēnisse mulierēs. Nōn dēbuistī eās reprehendere, sī in causā propriē ad ipsās pertinentī id fēcērunt. Quid tamen fēcērunt, nisi quod supplicēs nōs adiērunt? Superbās, medius fīdius, aurēs habēmus, sī, cum dominī servōrum nōn fastīdiant precēs, nōs rogārī ab honestīs fēminīs indignāmur. Fēminās audiendās cēnseō.

Mihi etiam quaedam dīcenda sunt. Utrum sit cīvitātī nimia luxuria necne, nesciō. Sed sīve ita est, sīve nōn est, cūr sōlae fēminae lēge coercendae? Aut virīs quoque modum impōne, aut fēminīs adime. Egomet lēgem abrogandam cēnseō.

Eugē Fundānī! Optimē dīxistī.

Nōn in forō, sed in cūriā, dē hāc rē disputandum est nōbīs. Hīc maneant fēminae. Nōs ad cūriam eāmus.

(Exeunt virī.)

Dī rem prōsperē gerant!

(Extrā Brūtōrum aedēs. Intrant Mārcus Brūtus et Titus Brūtus.)

Rogātiōnī collēgārum nostrōrum intercessimus, ego et tū.

Ita vērō. Potēns vōx est "Vetō"...

Ecquid audīs? Turba hominum appropinquāre vidētur.

Intrō eāmus--festīnēmus--mulierēs illae nōs persequuntur!

(Domum citō intrant. Mulierēs ad aedēs perveniunt.)

Haec est domus Brūtōrum.

Forēs pulsā, Aurēliā.

(Aurēlia pulsat.)

Iānuam aperīre eōs iubē.

Mārce Brūte! Tite Brūte! Aperīte iānuam!

Abscēdere nōlumus, dōnec ad nōs veniētis.

(Mārcus et Titus Brūtī ad fenestram appārent.)

Quid est, dominae?

Ecquid vultis, dominae?

Iānuās vestrās obsidēre nōn ante dēsinēmus quam intercessiō ā vōbīs remōta erit.

Nōs minīs movērī crēditis?

In vincula dūcēminī, nisi statim abībitis.

Vincula nōn timēmus.

Immō vērō, vinculīs nōs ipsās ad postēs vestrōs ligābimus, nē quis nōs abdūcere possit.

Lapidēs per fenestrās vestrās coniciēmus.

Facēs parātās habeō. Quīn aedēs ipsās incendimus?

Omnēs tabellāriōs opperiēmur, quī litterās vōbīs adferunt; epistulās ātrō aliquō venēnō ita corrumpēmus ut legī nōn possint.

Tite, quid fierī oportet?

Mārce, quid tū faciendum esse putās?

Illīs mōrem gerere mālō quam domī meae obsidērī.

Vīsne remittāmus intercessiōnem nostram?

Ita. Remittere eam praestat.

Remittimus intercessiōnem.

Intercessiōnem remittunt! Iam abrogābitur lēx Oppia. Iō triumphe!

Domum redeāmus ut purpuram aurumque statim induāmus. Catōnem superāvimus mulierēs.

Fortasse aliquandō etiam suffrāgiī iūs nōbīs permittētur.

Intereā, nōniam lēge Oppiā continēbimur.

(Exeunt)

(Poēta Mārtiālis domī sedet; in tabellīs scrībit; extrā aedēs magnī clāmōrēs puerōrum et magistrī audiuntur.)

Prae clāmōribus illīs scrībere nōn possum.

Tacē tū, improbe, nisi vāpulāre vīs.

Nōlī mē ferīre; prōmittō mē dīligentem fore.

Ō! Hēī mihi! Ō mē miserum!

Ō lūdī scelerāte magister! Quid tē faciam? Ita murmure saevō verberibusque tonās, ut nē cōgitāre quidem possim.

(Intrat Iuvenālis.)

Salve, Mārtiālis.

Et tū, Iuvenālis, salvē.

Ō magister, nōn intellegō quid dicās.

Stulte! An vāpulāre cupis?

(Clāmōrēs audiuntur.)

Quid audiō? Num gladiātōrēs exercentur, an servī cruciantur?

Lūdus litterārum est. Audīsne clāmōrēs discipulōrum, ipsīusque magistrī?

Audiō. Hocne cottīdiē fit?

Utinam nē ita esset! Māne enim gallī nōndum silentia rūpērunt cum magister ille iam tonat, puerīque lacrimant.

Quōmodo vīcīnī dormīre possunt? Grave est pervigilāre.

Nōs miserōs! Somnum frūstrā rogāmus, nam postquam puerī cum lucernīs suīs prīmā hōrā advēnērunt, nec quiēs nec somnus nōbīs est.

Tuī mē miseret: nec quiēscendī nec cōgitandī locus tibi hīc esse vidētur.

Vēra dīcis: ferulae trīstēs numquam cessant.

Vae discipulōs īnfēlīcēs! Num magistrum suum dīligunt?

Minime crēdō: invīsum caput est et virginibus et puerīs.

Ō! Hēī! Ignōscite nōbīs, ō magister.

Silēte, vōs omnēs.

Utrum minās eius tantum metuunt, an ipsa verbera?

Ipsa verbera et metuunt et patiuntur. Vīdistīne umquam fabrum cum effigiem causidicī vel magistrātūs equō aeneō aptat? Ut aera resultant cum faber incūdēs percutit, sīc discipulī īnfēlīcēs saliunt et clāmant cum ab hōc magistrō vāpulant.

Dicat fīlius Albinī: sī dē quincunce remōta est uncia, quid superat?

Triēns.

Eu! Rem poteris servāre tuam. Redit uncia, quid fit?

Sēmis!

Cūr ūniversī clāmātis? Poenās mihi dabitis.

(Clāmōrēs audiuntur.)

Quantī clāmōrēs tolluntur!

Haec diūtius ferre omnīnō nequeō. Pol, in magnō amphitheātrō, cum turba plaudit, et suae quisque vincentī parmae favet, mītior hōc fit clāmor.

Quīn epistulam ad magistrum mittis, ōrāsque ut discipulōs dīmittat, rogāsve quantum accipere velit ut taceat?

Versibus epistulam compōnēbam cum tū vēnistī. Audī, precor, ut sciam utrum tibi placeat necne.

Recitā, sōdēs. Libenter audiam.

• • "Quid tibi nōbīscum est, lūdī scelerāte magister,
  • invīsum puerīs virginibusque caput?
  • Nōndum cristātī rūpēre silentia gallī:
  • murmure iam saevō verberibusque tonās.
  • Tam grave percussīs incūdibus aera resultant,
  • causidicum mediō cum faber aptat equō:
  • Mītior in magnō clāmor furit amphitheātrō,
  • vincentī parmae cum sua turba favet.
  • Vīcīnī somnum--nōn tōtā nocte--rogāmus,
  • nam vigilāre leve est, pervigilāre grave est.
  • Discipulōs dīmitte tuōs. Vīs, garrule, quantum
  • accipis ut clāmēs, accipere ut taceās?"

Eugē! Scrībe nūnciam, et ad vīcīnum illum molestum mitte.

Hoc faciam.

Valē, mī amīce. Ut tandem quiēscās!

Valē, Ō Iuvenālis.

(In parvā casā mulier rūstica ante focum stat; duae fīliae lānam faciunt.)

Quid agis, māter?

Calidam aquam patrī tuō pārō; fessus enim ex agrīs redībit, et frīgidus.

Ventumne surgentem audīs? Metuō nē imber impendeat.

Ecce lucernam! Ut oleum in testā scintillat!

Vidēsne etiam fungōs putrēs quī in eā concrēscunt? Haud dubium est quīn hiems adpetat.

Numquam imber nōbīs imprūdentibus obstat. Superiōre nocte enim lūna, cum orīrētur, obscūra erat; inde intellegō maximum imbrem terrā marīque parārī.

Ecquid cognōscere licet sī lūna rubrō colōre suffūsa est?

Pater tuus ventum fore saepe adfirmāvit, cum lūna rubrō colōre suffūsa esset.

Nōnne sōl etiam signa imbris nōbīs dat?

Immō vērō certissima signa sōlem et orientem et occidentem sequuntur. Saepe enim colōrēs variōs in vultū eius vidēmus: caeruleus color "pluviam dēnūntiat, igneus Eurōs."

Sōlem quis dīcere falsum audeat?

Avēs etiam nōbīs pluviam nōnnumquam praedīcunt, sīcut gruēs imbrem surgentem in vallibus īmīs fugiunt, āeriaeque volant.

Cum hirundō lacūs circumvolitat, tum imbrēs sint tibi suspectī.

Ex omnibus avibus nōnne corvī cornīcēsque praecipuē pluviam praedīcunt?

Equidem imbrem nunc impendēre prō certō habeō, nam hodiē corvōrum exercitus ē pāstū agmine magnō discēdēns, ālīs suīs dēnsīs increpābat; et ego et soror mea, dum ad vīcum īmus, cornīcem vīdimus quae pluviam plēnā vōce vocābat, et sōla in siccā harēnā spatiābātur.

Māne vaccae, cum pābulum eīs darem, caelum suspiciēbant, aurāsque patulīs nāribus captābant: inde quoque pluviam impendēre cognōvī.

Rānās hodiē audīvī dum aquam hauriō; querēlam suam veterem in līmō canēbant.

Etiam formīcā parva signum dat, ut crēdō, cum ōva ē tēctīs penetrālibus, impendente imbre, effert.

Dēsinite nunc pēnsa vestra carpere, ut cēnam patrī frātrīque vestrō parētis. Pater enim nūnciam ovēs domum sequitur, et fīlius agnōs.

(Fīliae cēnam parāre incipiunt. Intrant pater et fīlius.)

Ohē, mea uxor! Iam pluere incipit; crās, nisi fallor, imber frīgidus nōs domī continēbit.

Multa tamen mātūrāre poteritis, quae mox, caelō serēnō, properanda erunt. Licēbit enim frūgēs ignī torrēre, vel saxō frangere.

Equidem dentem dūrum vōmeris prōcūdam, vel lintrēs ex arbore cavābō.

Mē signum pecorī imprimere aut numerōs acervīs īnscrībere oportēbit.

Dum vōs in agrīs hodiē labōrātis, ego et fīliae nostrae dē signīs pluviam praedīcentibus, inter nōs loquēbāmur.

Meministīne versūs poētae Vergilī Marōnis hāc dē rē scrīptōs?

Verba tenēre nequeō. Nārrā nōbīs, sōdēs, versūs illōs.

Illōs sōlum memoriā teneō:

• • "Numquam imprūdentibus imber
  • Obfuit: aut illum surgentem vallibus īmīs
  • Āeriae fūgēre gruēs, aut būcula caelum
  • Suspiciēns patulīs captāvit nāribus aurās,
  • Aut argūta lacūs circumvolitāvit hirundō,
  • Et veterem in līmō rānae cecinēre querēlam.
  • Saepius et tēctīs penetrālibus extulit ōva
  • Angustum formīca terēns iter, et bibit ingēns
  • Arcus, et ē pāstū discēdēns agmine magnō
  • Corvōrum increpuit dēnsīs exercitus ālīs...
  • Tum cornīx plēna pluviam vocat improbā vōce
  • Et sōla in siccā sēcum spatiātur harēnā.
  • Nē nocturna quidem carpentēs pēnsa puellae
  • Nescīvēre hiemem, testā cum ārdente vidērent
  • Scintillāre oleum et putrēs concrēscere fungōs."

Ō vātem optimum, et rūris amantissimum!

Cēna apposita est. Venīte.

Gaudēmus, nam valdē ēsurīmus.