Salvē frāter!
Grātēs agō permaximās.
Unde tibi iter est?
Dē Schweinfurt.
Quōrsum tibi animus est?
Ad urbem Diānae.
Quaenam haec urbs, quam tū Diānae urbem appellās?
Furcifer, he, huiusce urbis nōmen fugit, in quā moram habēs?
Minimē, at nostrī hanc Herbipolim vocitant.
Iam ipsam eam Diānae urbem appellō.
Aliēna mihi rēs est nōmen nec prius audītum. Dīc ergō, optime frāter, cūr eō nōmine appellanda venit?
Dīcam.
Et ōcius fīat.
Nam eā in urbe aliēnō quōdam rītū ac gentīlium mōre deam quandam Diānam appellātam suīs ōlim victimīs sacrificiīsque decorārunt, ac in arce Diānae, quam modo dīvae virginis Mariae collem appellāmus, ab illā ipsā velutī ā patrōnā urbs nōmen accēpit.
Probe nārrās remque vērisimilem. Equidem saepenumerō vēridicā quādam ex vetustissimōrum cēperim relātiōne deam ipsam Diānam ā maiōribus nostrīs gentīlibus in nostrā urbe plūrimā laude habitam; itidem ōrātōrēs nostrī ad vulgum dē Gospirtō Franciae Orientālis duce affirmant; sed cūr Herbipolim dictam putās, mī Gracchī?
Crēdō, quod ab herbārum odōriferārum plūrālitāte; nam in eā ipsā urbe huiuscemodī herbae plūrimum abundant.
Optimē dīcis.
Ea ā praeceptōre meō superiōribus cēperim diēbus.
Quis iter hoc ēgisse permōvit aut quō animō hūc profectus es?
Ēō animō, quō adolēscentēs bonārum artium mercātūram proficīscī dēbent.
Eās ipsās in nostrā urbe reperiēs.
Sed lūdōs puerōrum in eā fore urbe plūrēs audiō.
Rēctē sānē, plūrēs sunt.
Quem inter cēterōs optimum praedicās, mī frāter?
Quem Novum Monastērium appellant.
Ob quās rēs?
Dīcam. Nam in eō dīligentiā praeceptōrum ac assiduitāte labōrum doctiōrēs ēvādunt adolēscentēs mōrumque gravitāte ergā omnēs hominēs ita praeditī sunt, ut nīl suprā.
Id quidem admodum laudandum probandumque existit.
Sīc est; etenim illa apud vulgum probantur plūrimum suōsque gnātōs in eum ipsum lūdum litterārum facile locitant.
Estne alter, mī Curtī, lūdus puerōrum apud vōs?
Est rēvērā.
Quō nōmine venit nōminandus?
Hunc ad Summum appellant.
Nōmine certē hic lūdus maiōre laude dignus est quam lūdus quem Novum Monastērium dīcis.
Quō pactō, mī Gracche?
Dīcam ē vestīgiō.
Fīat.
Nam id quod summum est, nūllā aliā opus habet virtūte ad suī cōnsummātiōnem ac perfectiōnem.
In quā tū summum accipis repraesentātiōne?
Sīc putō, in summō virtūtis culmine.
Haud ita accipiēs.
Quōnam pactō id fierī dēbet, dicās.
Summum aiō in sermōne nōn latīnō, sed vernāculō: - nōn summā doctrīnā, sed ignōrantiā, nōn summā virtūte, sed vitiō.
Aliēna mihi sententia est. Sed optime frāter, nunc quidem fatīgātus itinere dīversōrium petam.
Quod igitur intrābis?
Id quidem ad Vulpēculam in Lacū Tartareō appellant.
Meritō; nam hūmānus hospes, ipsa quoque hospita haud minōre benevolentiā existit.
Valē, mī frāter!
Et tū!
Heus, heus frāter!
Quid mē vocās?
Unde profectus sīs, scīre velim.
Dē dīversōriō.
Quō nōmine id appellās?
Vulgō ad Pīcam nuncupārī audiō.
Ad Pīcam ais?
Sīc profectō.
Rārum mihi nōmen est, dīversōrium quoque plūs mē latet.
Stolide, huius urbis inquilīnus existis et tum nōmen tum dīversōrium fugit?
In mentem venit apud dīvae Virginis sacellum cūriam quandam ad Aviculam appellandam venīre.
Probē dīcis; vīcīnae etenim domūs sunt, apud Pīcam et quae ad Aviculam nōmen cēpit, sīc etiam, ut ūnam fore domum crēdiderim inter quaerendum dē dīversōriō, quandō aiēbant mē ad Pīcam apud Aviculam itūrum.
Quō nunc itūrus es?
Ad lūdum puerōrum.
Plūrēs apud nōs lūdī litterāriī sunt.
Sīc audiō, sed quem aliīs et virtūte et mōribus et doctrīnā extollunt?
Quem Novum Monastērium appellant.
Cuius tū lūdī discipulus es?
Eiusce lūdī, quī Novum Monastērium dīcitur.
Tē, optime frāter, ōrātum faciō: quis sit modus tuōrum praeceptōrum in lūdō, dīcere velīs quibusve artibus tibi tuīsque coaetāneīs praesint.
Siste gressūs, sī placet, et ad unguem dīcam.
Summe placet mihique rem faciēs grātissimam.
Id prīmum dicās, mī Clōdī, vel hōrās quibus exercitia fīunt petis vel id quō praesint?
Utrumque, mī Fusce.
Dīcam. Praeceptor noster, vir tam hūmānus quam doctus, mox cum sextam malleus tetigerit hōram aut cum ad chorum, ut aiunt, pulsus fit, in dēclīnātiōne exōrdium nōbīscum facit, ...
Dēclīnātiōnem ait?
... ad caput sermōnis ad vulgum, sub quō dē dīvō Kiliānō patrōnō nostrō in cryptā missae officium dēvōtā prece concentūque dēpressō dēcantant.
Singulīs diēbus istud cantandum est officium?
Singulīs dīcō.
Prō, dīī immortālēs, in urbe discipulīs negant fore concentum.
Dehinc dēnuō ad dēclinātiōnem ītur reliquōsque deinde lūdī labōrēs.
Hī quī sunt labōrēs? Ōrō, exōrōque dicās.
Ā nōnā usque ad decimam hōram Alexandrum in prīma dilucitat baccalaureus...
Alexandrī tenebrās ait.
... ā decimā ad missae fīnem iūniōrēs lūdī locātus in alphabētō, in ōrātiōne dominicā, in benedīcite, in Dōnātō, Rēmigiō, cāsuālibus temporālibusque ērudīre studet. Haec in quadrāgēsimā cōnsuēta sunt ante prandium exercitia.
Bona quidem ut nīl suprā, sed quid, cum prānsī estis, doctrīnae praebet?
In secundō opere ā prīmā ad secundāria baccalaureus ingenia reficit nostra; dehinc ā secundā ad tertiam (cacātum eāmus bīnī et bīnī) locātus habēbit hōram; latīnum expōnitur ad quārtam usque, quā tāctā dīmittimur.
Quem vōbīs auctōrem latīnī locō praebet?
Quem Antigamarātum vocitant.
Ha ha ha, tam lepidum atque fācundum poētam. Sed, mī Fusce, tūne, quibus artibus praeceptor in Summō suōrum ingenia discipulōrum pābulō velutī inescat, nōstis?
Minimē; sed Mārcum vīnitōris vīcīnī meī fīlium venīre videō: quī sub ferulā magistrī lūdī in Summō bonīs artibus operam dat; hunc vocābō, ex quō illa accipiēs.
Tū ipsum vocābis et audiam.
Heu, Mārce!
Hem, mī Fusce, quid mē vīs facere?
Quōrsum iter faciēs, scīre velim.
Ad lūdum puerōrum in Summō.
Rēctē sānē.
Quis est, quī ūnā tēcum proficīscitur?
Adolēscēns, quī sub ferulā magistrī lūdī in Schweinfurdt bonīs artibus operam dederat.
Vērumne ais?
Est profectō.
Quid ad urbem Diānae profectus est?
Ad septēnās artēs nancīscendās.
Lūdō mē habēs.
Nēquāquam.
Rem accipiō mīrandam; etenim tūtum dēvulgātumque vulgī extat prōverbium 'urbis Diānae discipulōs, cultellōs Nuernnbergēnsēs Bambergēnsēsque ancillulās, hōs quidem ignārōs, illōs obtūsōs, sportigērās vērō illās impudīcās atque inhonestās.'
Id vulgō fertur, sed mihī aliēna mēns est; nam perdoctōs adolēscentēs noster lūdīmagister efficit.
Sīc est; sed vīsne quid amplius?
Quis sit exercendī modus tuōrum praeceptōrum, scīre Clōdius exoptat.
Dīcam.
At sine ambāgibus atque ānfrāctū.
Faciam. Lūdīmagister noster tam doctus quam pius, alumnus Mūsārum, dum quīntam līneā tangit umbram, in dēclīnātiōne, ut aiunt, exōrdium facit.
Quem eō in āctū prae sē fert auctōrem, mī Mārce?
Dīvum Paulum in suīs dominīcālibus et feriālibus epistolīs.
Rēctē sānē, sed quis ipsīus exāminandī aut quaerendī modus est?
Is putā, ut lēgere cōnstruere et regere sciāmus effectumque litterālem vernāculā in memoriā linguā prōferre.
Id nēdum probandum, vērum apprīmē commendandum existit; sed quid posteā fīet?
Septimam cum tetigerit hōram, extrēmam manum dēclīnātiōnī imponit et ad hōram in opere prīmō dē prīncipiō poēticō ītur ad lēctiōnem audītōribus, quī ad hanc aptī sint, nōn aptīs vērō in prīmā Alexandrī parte dē vīllā Diabolī. Minōrēs vērō nātū aliquī iūs petunt, aliquī cacātum ībunt. Haec priusquam prandia petimus exercitia sunt cōnsuēta.
Dīī immortālēs, quam optima!
Bona quidem exercitia, mī Mārce, sed ūnum, quod minimē placet.
Quid est illud?
Quod ais poētam legī vōbīs.
Quam ob causam, mī Fusce?
Illam putō, quoniam huiusce poētae dogma ingenia puerōrum excellit, quae difficilia capere nōn possunt.
Fateor; sed tamen pernōstis diligentiā audītōrum continuitāteque labōrum nīl artis difficile fore.
Vērum et tē nōn fugit omnēs poētās nūgīs refertōs mendāciīsque ac fābulīs, quibus puerī īnfōrmandī nōn sunt.
Per deōs tē ōrō, unde haec habēs?
Ā praeceptōre nostrō, quī Alexandrī verba potius quam fābulās ac mendācia studēre persuāsit. Addūxit quoque eius testimōnium in prīmā: 'Iamque lēgent puerī prō nūgīs Maximiānī.'
Itidem quoque noster lūdī praeceptor ait Maximianum minimē fore legendum. Tuus vērō praeceptor ob ūnīus poētae mendācia omnēs mendācēs appellat aut propter ūnum omnēs floccī facere studet.
Id mē fugit.
Is sī hoc fēcerit, parī pactō ob ūnam mulierem prōstitūtam singulās prōstitūtās appellābit.
Nēquāquam; etenim multae castissimae ac pudīcissimae et virginēs et mātrōnae sunt.
Sānē dīcis; nam etsī lascīvās poētae pāginās scrīpsērunt: vīta tamen ipsōrum proba fuerat.
Sīc aiunt, sed crēditū difficile est.
Facile crēdere potes; etenim quam plūrēs theologī dē sceleribus scrīpsēre sodomīticīs, quōs tamen integerrimōs fuisse scīmus nec umquam crīmen admīsisse.
Missā istaec faciāmus. At quid exāctō prandiō in lūdō praeceptor exercet?
Cum duodecimam umbra līneam tetigerit, occupat dogmate logicālī aptōs ad hanc disciplīnam et īnfōrmat.
Quid cēterīs doctrīnae praebet?
Secundum Alexandrī opus baccalaureus dilucitat ad prīmae tāctum hōrae; tunc hī, quī logicae disciplīnae operam dederant, eandem Alexandrī partem accēdunt ad secundae hōrae tāctum; hinc bīnī ac bīnī cacātum proficīscuntur.
Quid, cum cacātum vēnerint, fīet?
Praeceptor ūnam Paulī dīvī epistolam cōnstruendō legendō regendō ac explānandō lūce clārius appōnit latīnī locō; post in latīnō idiomāte idem pusillulum facit exercitium ad quārtae tāctum. Dehinc domum ītur. Cum vērō sextam malleus tetigerit hōram, in dīvae virginis sacellō puerī conveniunt ad Salve concinendum per iānuam posteriōrem bīnī et bīnī sēmōtō strepitū atque omnī clāmōre intrantēs, sīc quoque exeuntēs.
Clōdī habēs, quod petīstī, ōrdine nārrātum.
Sīc est, mī Clōdī.
Summe placet hic modus.
Vērumne ais?
Vērum fateor.
Pete lūdum nostrum, mī Clōdī, et omnem tibi hūmānitātem praeceptor noster ostendet.
Faciam; nam is lūdus prae cēterīs in discipulōrum ērudītiōne plus placet.
Minimē, Clōdī, nam poētās audīre nēminī persuāsum est.
Nēdum persuāsum, vērum ūtile atque in puerīs necessārium.
Ob quās rēs?
Illās dīcō, ut velutī in speculō hominum mōrēs ad oculum perspiciantur. Nam aurium pictōrēs poētae sunt velutī oculōrum pictōrēs dīcuntur quī imāginēs, quibus sānctōrum vītam cernimus, cōnficiunt. Latīnum etenim ex illīs ēloquium addiscitur, quod omnī nectare suāvius, omnī sēricō splendidius, omnī aurō gemmāque pretiōsius; habitum quoque apud Rōmānōs quasi dē caelō lāpsum sacrāmentum, sine quō nūllus summus philosophus, summus vir perītus, summus dēnique ōrātor ēvādere potest: hī enim, quī bene loquendī studiōsissimī extant, ad summōs nostrīs etiam tempestātibus honōrēs dēferuntur.
Sānē refers, Mārce mī, hunc tibi trādō, quem tuō praesentābis lūdīmagistrō.
Sī sīc libet, faciam.
Placet, Mārce.
Tū hīc maneās ante lūdum, ego praeceptōrem vocābō.
Faciam.
Magister noster praestō nōn est, mox tamen ipsum venīre aiunt.
Optime frāter, mē praeceptōrī ergō commendātum habē!
Fīat; sed tū hīc manē, dōnec veniat. Valē!
Et tū, mī Mārce!
Salvē, praeceptor hūmānissime!
Grātēs agō, mī adolēscēns!
Doctissime praeceptor ac vir excellentissime, vōs humilī ōrātum faciō precātū: mē in numerum vestrōrum discipulōrum suscipere dignēminī.
Mī adolēscēns, quō nōmine appellandus venīs?
Clōdius.
Quō animō hūc profectus sīs dicās, aut ad quid vēnistī?
Ad studium.
Quārum rērum?
Ad studium bonārum artium.
Quās artēs bonās appellās, mī Clōdī?
Septēnās artēs, quās nostrī līberālēs appellant.
Cui dās operam?
Grammaticae atque logicae operam impendō meam.
Illās ipsās in nostrō lūdō comperiēs.
Sīc ā Mārcō huiusce lūdī discipulō accēperim.
Vīs, Clōdī, omnem tuam cūram atque industriam studiō trādere?
Optime praeceptor, volō.
Vīs mandātīs meīs ac meōrum, quibus tē commīserim, locātōrum tuā sponte obtemperāre?
Volō.
In lūdō puerōrum, in chorō et regiōnibus nostrae urbis prīmātibus et mihi meīsque substitūtīs condignam exhibēre reverentiam?
Exhibēbō, ut adolēscentem decet.
Nostrōs quoque virōs hūmānissimōs, quī sacerdōtālī diadēmate fultī sunt, honōre afficere?
Hōs quō afficiam honōre?
Humilitātē dīcō, capitis dēnūdātiōne, genua quoque incurvanda sunt nōnnumquam.
Faciam, mī praeceptor.
Vāde igitur, mī Clōdī, et quae tibi diēs noctēsque praecipiam, tam doctrīnae quam mōrum gravitāte audiēs exsecūtiōnīque mandābis; dehinc tibi persuādeās discipulum tē mihi cārissimum fore.
Faciam plūrimumque valēre vestram exoptō reverentiam.
Heus, heus! Audī, obsecrō.
Nōn audiō.
Audī parumper, mī frāter!
Quīn obmitte mē!
Ha ha ha, audī, quid dīcam!
Loquēre, audiō.
Ego quod libenter audiēs nunc dīcam.
Dīc sōdēs.
Diē Mārcī, cum supplicātiōnem fēcimus, pernōstis...
Nōscō.
... adolēscentēs lūdī puerōrum in Summō discipulōs Novī Monastēriī disputātiōnem Haugis convenīre.
Quibus artibus?
Tam in grammaticā tam in logicā.
Quī palmam obtinuēre?
Discipulī ad Summum.
Falsa refers; nam Novī Monastēriī discipulōs doctiōrēs putō fore.
Rēctē sānē, doctum habent praeceptōrem hūmānum quoque.
Sīc est.
Is vērō disputāre minimē facit adolēscentēs.
Probe facit; nam illud haud persuāsum existit.
Quās ob rēs?
Tum quia in conditōriō Haugensium ipsīs mandūcandī locus est, nōn disputandī, tum quia parentēs id nōlunt ā suīs fierī gnātīs.
Prō dīī immortālēs, quia mandūcandī locum ais fore et Mārcī dīvī diem ieiūniō addictum esse nēmō sānae mentis ignōrat. Parentēs vērō nōlle, mihi nōn vērisimile est, cum disputāre ac dē singulīs dubitāre, ut philosophī verbum est, nōn inūtile sit, īmō doctiōrēs efficit adolēscentēs.
Mē fugit; nam paucīs imbūtus sum artibus, sed id ā Virbiō accēperim.
Virbium dīcis?
Profectō dīcō.
Quis is est?
Homō nēdum doctus, vērum etiam omnium artium fundāmenta habēns.
Partēs hic fortassis Novī Monastēriī praeceptōris tuētur?
Nōn modo tuētur, sed et adiūtum ipsum cingulīs habet.
Vēra sunt, quae refers?
Caelō nōtissima, nam prīdiē cum in dīvae virginis sacellō Salvē exāctum esset et in Summō praeceptor ūnā cum suīs ad lūdum puerōrum iter faceret, ipsum Virbius dīvī Theodorīcī sacellum circā adiit, iniūriīs atque opprobriīs eum affēcit permaximīs.
Quibus, mī Geta?
Hīs putā: quod nōn bonī esset virī persuādēre discipulīs, ut aliēnōs praeceptōrēs lūdibriō habērent, quod suī discipulī praeceptōrī lūdī Novī Monastēriī suīsque locātīs in Haugīs fēcērunt volentēs locātōs disputandō adīre ac ipsī praeceptōrī impudīca in vultum verba nārrārunt dīcentēs 'fīcūs mandūcā caballī.'
Quid audiō? Id ad bonōs nēquāquam adolēscentēs spectat.
Sānē dīcis.
Sed quid tum Virbius aiēbat?
Secūtus est praeceptōrem lūdī ad aedem dīvī Kiliānī persuādēns nē id suīs admitteret adolēscentibus. At ille: 'Optime frāter, doctōs efficit disputātiō discipulōs.' Virbius rūrsus: 'Nōlunt id parentēs.' Cui praeceptor: 'Hī patrēs gnātōs asinōs ēducāre volunt, quōrum alter praeceptor.' Quō audītō Virbius asinum ipsum appellābat. Praeceptor vērō ad Summum asinum hunc, quem ob bonās artēs adhūc veritus erat, caedere in pōdicem etiam cruōris ad effūsiōnem.
Pār parī referre studuit.
At Virbius dīvī Valentīnī circā āram ac scālās, prope sīcam quandam sub tunicā habēns prōtendit volēns magistrum laesum īre.
Quid lūdī praeceptor ad hoc ait?
Hīs eum alloquēbātur verbīs: 'Stolide, omnia prius cōnsiliō experīrī quam armīs sapientem decet' ... post abiit ad lūdum.
Discrucior animō, hocine dē imprōvīsō huic virō malī ēvenit!
Sed tympanistria cum clāvibus hūc proficīscitur, aedem obserāre ac pessulum iānuae oppōnere cōnātur; discēdāmus.
Fīat; valē!
Tū quoque ut valeās operam datō!
Fīnis