Part 3: Alexander the Great
Mortuō Philippō cum nōnnūllās ē cīvitātibus lībertātī studēre allātum esset, Alexander cōpiīs in Peloponnēsum ductīs potestātis suae ubi specimen dedit, conciliō Graecōrum convocātō in locum patris imperātor dēsignātus est. Inde dēvictīs Thrācibus, flūmine Istrō trāiectō Getās Illyriōsque suae ditiōnis fēcit. Eō absente Thēbānī, cum falsus percrebuisset rūmor victō ā barbarīs exercitū interiisse rēgem, initā coniūrātiōne praesidium Macedonum quod arcem obtinēbat obsēdērunt. Quam ad sēditiōnem reprimendam, certior etiam factus et aliās cīvitātēs exemplō Thēbānōrum sollicitātās novandīs rēbus studēre, Alexander mīrā celeritāte reversus, Thēbās contendit praesidiumque obsidiōne līberāvit. Inde versā in Thēbānōs īrā, urbem sōlō aequāvit, hominēs sub corōnā vēndidit. Quā clāde exterritī Graecī in officium rediērunt, neque quisquam in posterum sēditiōnem inīre ausus est.
Pācātā Graeciā Alexander trāiectō Hellēspontō cōpiās in Asiam dūxit. Persae autem veritī ut barbarī Macedonibus resistere possent auxilia Graecōrum mercēde condūxerant. Quōrum dux Memnōn vir bellī perītissimus Persīs vehementer suādēbat nē cum Alexandrō iūstō proeliō dīmicārētur: angustiās montium potius occupārent, urbēsque satis firmīs praesidiīs obtinērent. Idem classis in Graeciam mittendae auctor fuit, cuius adventū fore ut Graecī contrā Macedonēs ērigerentur docēbat. Quibus cōnsiliīs ā Persārum ducibus sprētīs ad flūmen Grānīcum cōnsertā aciē dīmicātum est. Victīs Persīs Alexander fīnēs hostium lātē populātus, multās urbēs in dēditiōnem accēpit.
Alexander oppidō, cui Gordiō nōmen erat, in ditiōnem suam redāctō, Iovis templum intrat. Vehiculum, quō Gordium, Midae patrem, vectum esse cōnstābat, aspexit. Notābile erat iugum, astrictum complūribus nōdīs in sēmetipsōs implicātīs et cēlantibus nexūs. Incolīs deinde affirmantibus, ēditam esse ōrāculō sortem, Asiae potītūrum, quī inexplicābile vinculum solvisset, cupidō incessit animō sortis eius implendae. Circā rēgem erat et Phrygum turba et Macedonum, illa exspectātiōne suspēnsa, haec sollicita ex temerāriā rēgis fīdūciā. Nam sēriē vinculōrum ita astrictā, ut, unde nexus inciperet quōve sē conderet, nec ratiōne nec vīsū percipī posset, solvere cōnātus iniēcerat cūram nē in ōmen verterētur irritum inceptum. Ille nēquicquam diū cum latentibus nōdīs luctātus, "Nihil, inquit, "interest, quōmodo solvantur," gladiōque ruptīs omnibus lōrīs ōrāculī sortem vel ēlūsit vel implēvit.
Posteā rēx cum pulvere et sūdōre perfūsus in flūmen gelidissimum dēscendisset, gravī morbō correptus aegrōtāvit. Erat inter nōbilēs medicōs ex Macedoniā rēgem secūtus Philippus. Quī cum prōmīsisset sē post diem tertium pōtiōne medicātā tantam vim morbī levātūrum esse, rēx ā Parmeniōne, fīdissimō ē ducibus, litterās accēpit, quibus eī dēnūntiābat nē salūtem suam Philippō committeret: mīlle talentīs ā Dārīō esse corruptum. Quae litterae quamvīs ingentem animō sollicitūdinem incuterent, rēx nūllī quid scrīptum esset ēnūntiat epistolamque, sigillō ānulī suī impressō, pulvīnō, cui incumbēbat, subiēcit.
Inter hās cōgitātiōnēs bīduō absūmptō, illūxit ā medicō dēstinātus diēs, et ille cum pōculō intrāvit. Quō vīsō Alexander, epistolam ā Parmeniōne missam sinistrā manū tenēns, accipit pōculum et haurit interritus: tum epistolam Philippum legere iubet: nec ā vultū legentis mōvit oculōs. Ille, epistolā perlēctā, plūs īrae quam pavōris ubi ostendit, "Rēx," inquit, "crīmen parricīdiī, quod mihi obiectum est, tua salūs dīluet: servātus ā mē vītam mihi dederīs. Ōrō quaesōque, omissō metū, patere medicāmentum concipī vēnīs: laxā paullisper animum, quem intempestīvā sollicitūdine amīcī sānē fidēlēs, sed molestē sēdulī turbant."
Nōn sēcūrum modo haec vōx, sed etiam laetum rēgem fēcit. "Hāc," inquit, "epistolā acceptā, pōculum hausī: et nunc crēde mē nōn minus prō tuā fide quam prō meā salūte esse sollicitum."
Haec locūtus dextram Philippō offert. Neque ita multō post rēx sēdātā morbī vī in cōnspectum mīlitum vēnit. Nec avidius ipsum rēgem quam Philippum intuēbātur exercitus: prō sē quisque dextram eius amplexī grātēs agēbant velut praesentī deō.
Issōn deinde rēx cōpiās admōvit: ubi cōnsiliō habitō utrum ultrā prōgrediendum foret an ibi opperiendī essent novī mīlitēs, quōs ex Macedoniā adventāre cōnstābat, Parmeniō nōn alium locum proeliō aptiōrem esse cēnsēbat. Nam illīc utrīusque rēgis cōpiās numerō futūrās parēs, cum angustiae multitūdinem nōn caperent: plānitiem sibi campōsque esse vītandōs, ubi circumīrī, ubi ancipitī aciē opprimī possent. Facile ratiō tam salūbris cōnsiliī accepta est. Itaque rēx inter angustiās saltūs hostem opperīrī cōnstituit.
Cum iam in cōnspectū sed extrā tēlī iactum utraque aciēs esset, Alexander ante prīma signa ībat, variāque ōrātiōne ut cuiusque animīs aptum erat mīlitēs alloquēbātur: Macedonēs totiēs in Eurōpā victōrēs ad subigendam Asiam profectī prīstinae virtūtis reminīscerentur. Eōs nōn Persīs modo sed etiam omnibus gentibus impositūrōs iugum; Macedonum prōvinciās Bactra et Indōs fore. Nōn in praeruptīs Illyriōrum et Thrācum montibus sterilem labōrem futūrum: spolia tōtīus orientis offerrī. Vix gladiō futūrum opus: tōtam aciem suō pavōre fluctuantem umbōnibus posse prōpellī. Ecquem Philippī patris domitaeque Boeōtiae nōn meminisse? An nōn eundem ad Issōn ēventum pugnae futūrum quī ad Grānīcum amnem dēvictīs Persīs fuisset! Īrent et imbellibus fēminīs aurum virī ēriperent. Aspera montium suōrum iuga nūdāsque vallēs et perpetuō rigentēs gelū dītibus Persārum campīs agrīsque mūtārent.
Iam ad tēlī iactum pervēnerant, cum Persārum equitēs ferōciter in laevum cornu hostium invectī sunt, nam Dārīus equestrī proeliō dēcernere optābat, phalangem Macedonicī exercitūs rōbur ratus. Tum Alexander veritus nē circumīrētur, duābus ālīs equitum ad iugum montis iussīs subsistere, cēterōs adversus hostem dūxit. Nōn timidō, nōn ignāvō cessāre tum licuit: collātō pede, quasi singulī inter sē dīmicārent, in eōdem vestīgiō stābant, dōnec vincendō locum sibi facerent. Alexander nōn dūcis magis quam mīlitis mūnus exsequēbātur, opīmum decus caesō rēge expetēns: Macedonēs mūtuā adhortātiōne firmātī in equitum agmen irrumpunt. Neque sēgnius ab hoste resistitur. Circā currum Dārīī iacēbant nōbilissimī ducēs, omnēs in ōra prōnī, sīcut dīmicantēs prōcubuerant, adversō corpore vulneribus acceptīs. Macedonum quoque nōn quidem multī sed prōmptissimī caesī sunt; inter quōs Alexandrī dextrum femur leviter mucrōne perstrictum est. Dārīus tandem veritus nē in hostium potestātem venīret in fugam sē recēpit. Tum vērō cēterī dissipantur, īnstantibus equitibus ā Parmeniōne missīs.
Captīs hostium castrīs ingēns aurī argentīque pondus mīles dīripuit. Posteā Alexander mātrem coniugemque Dārīī captās esse certior factus, praemittit ad eās quī nūntiārent venīre sēsē, inhibitāque comitantium turbā tabernāculum cum Hēphaestiōne intrat. Is longē omnium amīcōrum cārissimus erat rēgī, cum ipsō pariter ēducātus, sēcrētōrum omnium arbiter: lībertātis quoque in admonendō eō nōn alīus iūs habēbat, quod tamen ita ūsūrpābat ut magis ā rēge permissum quam vindicātum ab eō vidērētur: et sīcut aetāte pār erat rēgī, ita corporis habitū praestābat. Ergō rēgīnae illum esse rēgem ratae suō mōre venerātae sunt. Inde nōnnūllīs ex captīvīs quis Alexander esset mōnstrantibus, māter Dārīī eī ad pedēs sē prōiēcit veniamque ōrāvit. Quam manū allevāns rēx, "Nōn errāstī," inquit, "nam et hic Alexander est."
Tunc quidem ita sē gessit, ut omnēs ante eum rēgēs clēmentiā vincerentur. Omnem cultum reddī feminīs iussit, neque quicquam ex prīstinae fortūnae magnificentiā captīvīs praeter fīdūciam dēfuit. Itaque Sisygambis, "Rēx," inquit, "merēris ut ea precēmur tibi, quae Dārīō nostrō quondam precātae sumus, et, ut videō, dignus es imperiō, quī tantum rēgem nōn fēlīcitāte sōlum, sed etiam aequitāte superāverīs. Tū quidem mātrem mē et rēgīnam vocās, sed ego mē tuam famulam esse cōnfiteor." Rēx, ubi bonum animum habēre eās iussit, Dārīī fīlium collō suō admōvit. Quem cum minimē conterritum cervīcem suam amplectī animadvertisset, mōtus cōnstantiā puerī, Hēphaestiōnem intuēns, "Quam vellem," inquit, "Dārīus aliquid ex hāc indole hausisset."
Iam tōta Syria, iam Phoenīcē quoque, exceptā Tȳrō, Macedonum erat, habēbatque rēx castra in continentī, ā quā urbem angustum fretum dirimit. Tyrōs et magnitūdine et clāritāte ante omnēs urbēs Syriae Phoenīcēsque memorābilis, facilius societātem Alexandrī acceptūra vidēbātur quam imperium. Corōnam igitur auream lēgātōs afferentēs rēx benignē allocūtus, Herculī, quem praecipuē colerent, sacrificāre velle sē dīxit: Macedonum enim rēgēs crēdere ab illō deō sēsē genus dūcere: sē vērō, ut id faceret, etiam ōrāculō monitum. Lēgātī respondent esse templum Herculis extrā urbem: ibi rēgem deō sacrum rīte factūrum. Nōn tenuit īram Alexander, cuius aliōquī impotēns erat. Itaque, "Vōs quidem," inquit, "fīdūciā locī, quod īnsulam incolitis, pedestrem hunc exercitum spernitis: sed brevī ostendam in continentī vōs esse. Proinde sciātis licet aut intrātūrum mē urbem aut oppugnātūrum."
Igitur bellō dēcrētō oppidānī per mūrōs turrēsque tormenta dispōnunt, arma iūniōribus dīvidunt, opificēs in officīnās distribuunt, omnia bellī apparātū strepunt: ferreae quoque manūs quās operibus hostium iniicerent, et alia tuendīs urbibus excōgitāta praeparantur. Sed cum fornācibus ferrum, quod excūdī oportēbat, impositum esset, sanguinis rīvī sub ipsīs flammīs exstitisse dīcuntur: idque ōmen in Macedonum metum vertunt Tyrī. Apud Macedonās quoque cum forte pānem quīdam frangerent, mānantis sanguinis guttās animadvertērunt, territōque rēge Aristander, perītissimus vātum, sī extrīnsecus cruor flūxisset, Macedonibus id trīste futūrum ait: contrā, cum ab interiōre parte mānāverit, urbī exitium portendere. Posteā Alexander ōrātōrēs dē pāce ad urbem mīsit, quōs Tyriī contrā iūs gentium occīsōs in altum praecipitāvērunt. Atque ille suōrum tam indignā morte commōtus urbem obsidēre statuit.
Sed ante iacienda mōlēs erat quae cum continentī urbem coniungeret. Magna vīs saxōrum ad manum erat, māteriēs ex Libanō monte ratibus et turribus faciendīs advehēbātur. Iamque ā fundō maris in altitūdinem modicam opus crēverat, nōndum tamen aquam summam aequābat, et quō longius mōlēs agēbātur ā lītore, hōc magis, quicquid ingerēbātur, praealtum absorbēbat mare; cum Tyriī parvīs nāvigiīs admōtīs per lūdibrium exprobrābant, illōs dorsō, sīcut iūmenta, onera gestāre: interrogābant etiam num maior Neptūnō Alexander esset. Quā īnsectātiōne alacritātem mīlitum accendente, cum paulum mōlēs ex aquā ēminēret, Tyriī levibus nāvigiīs advectī missilibus lacessere mīlitem et ad cūram sēmet ipsōs tuendī ab operibus convertere.
Neque obsessōribus opere impūne dēfungī licuit, in quōs crēbrae ēruptiōnēs ab oppidānīs fīēbant, tantumque damnī totiēs illātum est ut Alexander paene suōs abdūcere cōgerētur. Eō tamen studiō nītēbātur mīles ut urbs tandem cum continentī continuārētur. Tum vērō admōtae māchinae tormentaque, neque ita multō post mīles per patentia ruīnīs in urbem vādit, nēquīquam obsistentibus oppidānīs. Fit strāgēs et atrōciter in incolās saevītur. Eō tandem saevitiae perventum est ut nūllum animal superfutūrum vidērētur, nisi rēx ēdīxisset ut ab inermī abstineātur. Itaque Tyrōs septimō mēnse quam oppugnārī coepta erat, capta est, urbs et vetustāte orīginis et fortūnā īnsignis. Nam mare, nōn vīcīnum modo, sed quodcumque classēs eius adiērunt, suae ditiōnis fēcit. Et sī fāmae libet crēdere, haec gēns litterās prīma aut docuit aut didicit. Colōniae certē eius paene tōtō orbe diffūsae sunt: Carthāgō in Āfricā, in Boeōtiā Thēbae, Gādēs ad Ōceanum.
Hāc ferē tempestāte litterae ā Dārīō allātae quibus petēbat ut fīliam suam, cui Statīrae nōmen fuit, Alexander in mātrimōnium dūceret: dōtem fore dīmidiam imperiī partem. Quod sī forte dubitāret, quod offerrētur, accipere, nē id oblīvīscerētur, nōnnumquam mūtārī fortūnam, victōremque posse vincī. Alexander iīs, quī litterās attulerant, respondit Dārīum sibi aliēna prōmittere, et quod tōtum āmīsisset, velle partīrī. Legēs autem ā victōribus dīcī, accipī ā victīs. Uter victor esset, sī sōlus ignōrāret ille, quam prīmum Mārte dēcernerent. Sē quoque, cum trānsīret mare, nōn Ciliciam aut Lȳdiam, tantī enim bellī exiguam hanc esse mercēdem, sed Persēpolin, caput rēgnī eius, Bactra deinde et Ecbatana ultimīque orientis ōram imperiō suō dēstināsse.
Post Tȳrōn captam Alexander in Aegyptum pergit. Quō ubi advēnit summō studiō ab incolīs excipitur, quōs avāritiae superbiaeque Persārum taedēbat. Neque ita multō post adīre Iovis Hammōnis ōrāculum statuit. Iter expedītīs quoque et paucīs vix tolerābile ingrediendum erat: terrā caelōque aquārum pēnūria est, sterilēs arēnae iacent, quās ubi vapor sōlis accendit, fervidō solō exūrente vestīgia, intolerābilis aestus existit. Luctandumque est nōn sōlum cum ārdōre et siccitāte regiōnis sed etiam cum tenācissimō sabulō, quod praealtum et vestīgiō cēdēns aegrē mōliuntur pedēs. Haec Aegyptiī vērō maiōra iactābant. Sed ingēns cupīdō animum stimulābat adeundī Iovem, quem generis suī auctōrem, haud contentus mortālī fastīgiō, aut crēdēbat esse aut crēdī volēbat. Quās viae difficultātēs nōn sine suō mīlitumque perīculō ēluctātus, ad sēdem deī pervēnit. Ea undique arboribus tegitur, multīque fontēs alunt silvās. Caelī quoque mīra temperiēs vernō tepōrī maximē similis, omnēs annī partēs parī salūbritāte percurrit.
Est et aliud Hammōnis nemus: in mediō habet fontem, quem sōlis aquam vocant: sub lūcis ortum tepida mānat, mediō diē, cuius vehementissimus est calor, frīgida eadem fluit, inclīnātō in vesperam calēscit, mediā nocte fervida exaestuat: ubi nox propius vergit ad lūcem, multum ex nocturnō calōre dēcrēscit, dōnec sub ipsum diēī ortum assuētō tepōre languēscat. Ac tum quidem rēgem propius adeuntem maximus nātū ē sacerdōtibus fīlium appellat, hoc nōmen illī parentem Iovem reddere affirmāns. Ille sē vērō et accipere ait et agnōscere, hūmānae sortis oblītus. Cōnsuluit deinde, an tōtīus orbis imperium fātīs sibi dēstināret pater. Respondit sacerdōs terrārum omnium rēctōrem fore. Iovis igitur fīlium sē nōn sōlum appellārī passus est, sed etiam iussit.
Posteā Alexander ad Euphrātēn contendit, cum Dārīō dē imperiō dīmicātūrus. Is barbarās gentēs undique convocātās summā cūrā armat īnstruitque quantōque cum hoste sit rēs docet. Equitibus equīsque tegumenta erant ex ferreīs lāminīs in seriē inter sē connexīs: quis anteā praeter iacula nihil dederat, scūta gladiīque adiiciēbantur: equōrumque domandī gregēs peditibus distribūtī sunt, ut maior prīstinō esset equitātus. Ingēns etiam, ut crēdiderat, hostium terror, ducentae falcātae quadrīgae, ūnicum illārum gentium auxilium, secūtae sunt. Ex summō tēmōne hastae praefīxae ferrō, utrimque ā iugō ternī gladiī, inter radiōs rotārum plūra spīcula ēminēbant in adversum. Aliae deinde falcēs summissae rotārum orbibus haerēbant, et aliae in terram dēmissae, quicquid obvium concitātīs equīs fuisset, amputātūrae.
Cēterum Alexander perīculōrum et maximē multitūdinis contemptor ad Euphrātēn pervēnit: quō pontibus iūnctō equitēs prīmōs īre, phalangem sequī iubet, Mazaeō praefectō equitum rēgiōrum nōn ausō proelium committere. Paucīs deinde nōn ad quiētem, sed ad reparandōs animōs, diēbus datīs mīlitī, strēnuē hostem īnsequī coepit, veritus nē interiōra rēgnī suī peteret. Sed ex itinere dēficiente lūnā pavor mīlitibus incussus est. Dīīs invītīs in ultimās terrās trahī sē querēbantur. An id aequum esse ut propter ūnum hominem tanta discrīmina adīrent? Eō portentō īram deōrum significārī: proinde domum reverterentur, sī quis salvus esse vellet. Iam prope sēditiōnem rēs erat, cum rēx vātēs voluntātem deōrum exprōmere iubet. Iī igitur sōlem Graecōrum lūnam esse Persārum docent, quotiēnsque illa dēficiat, ruīnam illīs gentibus portendī. Quibus audītīs adeō animī mīlitum cōnfirmantur ut sē rēgem sequī velle profitērentur.
Dārīus tamen, frūstrā pāce bis petītā, ōrātōrēs iterum dē pāce mīsit, quī partem rēgnī Alexandrō offerrent, multum etiam pecūniae adiicerent sī prō captīvīs pretium redēmptiōnis vellet accipere. Cuius pecūniae accipiendae suāsor fuit Parmeniō, īdem monēbat nē viārum per loca dēserta oblīvīscerētur, neu quot mīlibus passuum ā Macedoniā distinērētur exercitus. Ingrāta ōrātiō rēgī fuit. Itaque ut fīnem dīcendī fēcit, "Et ego," inquit, "pecūniam quam glōriam māllem, sī Parmeniō essem. Nunc Alexander dē paupertāte sēcūrus sum et mē nōn mercātōrem meminī esse, sed rēgem. Nihil quidem habeō vēnāle, sed fortūnam meam utique nōn vēndō: captīvōs sī placet reddī, honestius dōnō dabimus, quam cum pretiō remittēmus." Intrōductīs deinde lēgātīs negāvit ūllās sē conditiōnēs accipere velle. Aut dēditiōnem aut bellum parāret rēx.
Cum iam in cōnspectū essent hostīlēs exercitūs, Alexander conciliō convocātō ducēs cōnsuluit quid optimum factū esset. Parmeniō fūrtō nōn proeliō opus esse cēnsēbat. Intempestā nocte opprimī posse hostēs: discordēs mōribus, linguīs, ad hoc somnō et imprōvīsō perīculō territōs quandō ex nocturnā trepidātiōne coitūrōs? At interdiū terribilēs occursūrās faciēs Scythārum; hirta illīs ōra et intōnsās comās esse, eximiam vastōrum magnitūdinem corporum. Vānīs et inānibus mīlitem magis quam iūstīs formīdinis causīs movērī. Contrā rēx, "Fūrum," inquit, "ista sollertia est. Palam lūce aggredī certum est. Mē meae fortūnae potius paeniteat quam victōriae pudeat. Ad haec illud quoque accēdit, ut vigiliās agant barbarī et in armīs stent, ut nē dēcipī quidem possint. Itaque ad proelium vōs parāte." Sīc incitātōs ad corpora cūranda dīmīsit.
Prīmā lūce ducēs ad praetōrium frequentēs coeunt. Tum rēx ā Parmeniōne excitātus signum pugnae tubā darī iussit. Aciē cōnsertā currus hostium in Macedonās invectī magnam strāgem ēdidēre, neque multum abfuit quīn eō diē Dārīus dē Alexandrō triumphāret. Sed fortissimē ā Graecīs resistēbātur, hortantibus ducibus nē prīmō impetū funderentur, neu spērātam praedam dīmitterent. Currū Dārīus, Alexander equō vehēbātur; utrumque dēlēctī tuēbantur suī immemorēs, nam āmissō rēge nec volēbant salvī esse nec poterant. Crūdēscente pugnā, quī circā Alexandrum erant, vīdisse sē crēdidērunt paululum super caput rēgis placidē volantem aquilam, nōn sonō armōrum nōn gemitū morientium territam. Certē vātēs Aristander albā veste indūtus et dextrā praeferēns lauream mīlitibus avem mōnstrābat, haud dubium victōriae auspicium. Ingēns ergō alacritās et fīdūcia paulō ante territōs accendit ad pugnam. Iamque nōn pugna sed caedēs erat, cum Dārīus currum suum in fugam vertit.
Neque ūllum eō diē maius perīculum adiit Alexander quam dum cōpiās in castra redūcit. Paucī eum et incompositī sequēbantur, ovantēs victōriā, nam omnēs hostēs aut in fugam effūsōs aut in aciē cecidisse crēdēbant, cum repente ex adversō appāruit agmen equitum, quī prīmō inhibuēre cursum, deinde Macedonum paucitāte cōnspectā, turmās in obviōs concitāvērunt. Ante signa rēx ībat, dissimulātō magis perīculō quam sprētō. Nec dēfuit eī perpetua in dubiīs rēbus fēlīcitās: namque praefectum equitum avidum certāminis et ob id ipsum incautius in sē ruentem hastā trānsfīxit; quō ex equō lāpsō proximum ac dein plūrēs eōdem tēlō cōnfōdit. Invāsēre turbātōs amīcī quoque: nec Persae inultī cadēbant. Tandem barbarī, cum obscūrā lūce tūtior fuga vidērētur esse quam pugna, in tūtum sē recēpēre. Quod perīculum fēlīciter ēluctātus rēx suōs in castra incolumēs redūxit.
Inde Babylōna urbem dītissimam pulcherrimamque contendit Alexander. Quō ubi perventum est, Mazaeus ē Dārīī ducibus quī ex aciē eō cōnfūgerat, cum adultīs līberīs supplex occurrit, urbem sēque ipsum dēdēns. Et magna pars cīvium cōnstiterat in mūrīs avida cognōscendī novī rēgis: plūrēs obviam ēgressī sunt. Tōtum iter flōribus cōnstrāvērunt, argenteīs altāribus utrōque latere dispositīs, quae nōn tūre modo sed omnibus odōribus cumulāverant. Dōna sequēbantur gregēs pecorum equōrumque, leōnēs quoque et pardalēs caveīs praeferēbantur. Magī deinde suō mōre carmen canentēs, post hōs nōn vātēs modo sed etiam artificēs cum fidibus, equitēs deinde Babylōniī ultimī ībant. Rēx armātīs stīpātus oppidānōrum turbam post ultimōs peditēs īre iussit: ipse cum currū urbem ac deinde rēgiam intrāvit. Posterō diē supellectilem Dārīī et omnem pecūniam recognōvit.
Cēterum urbis pulchritūdō ac vetustās nōn rēgis modo, sed etiam omnium oculōs in sē convertit. Semīramis eam condiderat, nōn, ut plērīque crēdidēre, Bēlus, cuius rēgia ostenditur. Mūrus altissimus et lātissimus amplectitur; quadrīgae inter sē occurrentēs sine perīculō commeāre dīcuntur. Super arcem pēnsilēs hortī sunt summam mūrōrum altitūdinem aequantēs multārumque arborum umbrā et prōcēritāte amoenī. Saxō pilae, quae tōtum onus sustinent, īnstrūctae sunt: super pilās lapide quadrātō solum strātum est, patiēns terrae, quam altam iniiciunt, et hūmōris, quō rigant terram. Id opus rēgem aliquem antīquitus esse mōlītum memoriae prōditum est, amōre coniugis vīctum, quae dēsīderiō nemorum silvārumque virum compulit amoenitātem nātūrae eiusmodī opere imitārī.
Cum aliquamdiū Babylōne commorātus esset rēx Sūsa contendit. Ut vērō urbem intrāvit incrēdibile ex thēsaurīs pondus aurī argentīque ēgessit, multī enim rēgēs hās tantās opēs cumulāverant posterīs, quās ūnā hōrā in externī rēgis manus intulit. Cōnsēdit deinde in rēgiā sellā multō excelsiōre quam prō habitū corporis. Itaque cum pedēs īmum gradum nōn contingerent, ūnus ē mīlitibus mēnsam subdidit pedibus. Quod cum fēcisset servumque, quī Dārīī fuerat, ingemīscentem cōnspexisset rēx, causam maestitiae quaesīvit. Ille contrā, Dārīum vēscī in eā solitum, sēque sacram mēnsam ad lūdibrium versam sine lacrimīs cōnspicere nōn posse. Subiit ergō rēgem verēcundiā violandī hospitālēs deōs; iamque subdūcī iubēbat, cum Philotās ūnus ē ducibus: "Minimē vērō haec fēceris, rēx, sed ōmen quoque accipe, mēnsam, ex quā lībāvit hostis epulās, tuīs pedibus esse subiectam."
Posteā in Persidem contendentī obviam factīs hostibus ācriter resistendum fuit, viārum necnōn difficultātēs exsuperandae. Quibus in perīculīs īdem semper animus, eadem cōnstantia rēgī fuit, quem omnēs mīrābundī nōn dūcis modo sed etiam mīlitis mūnera quotīdiē obeuntem cōnspiciēbant.
Cēterum illam indolem, illam in subeundīs perīculīs virtūtem, in dēditōs fidem, in captīvōs clēmentiam, haud tolerābilī vīnī cupiditāte foedāvit. Et inter alia flāgitia, Persēpolim caput Persīdis cum rēgiā Dārīī, suādente Thāide, puellā cuius amōre dēperībat, per vīnolentiam igne concremāvit. Forte omnēs merō incaluerant, et cum petīsset Thāis ut Graeciam ulcīscerētur incēnsā rēgiā, prīmus rēx ignem domō iniēcit, deinde surgunt tēmulentī omnēs ad incendendam urbem cui armātī pepercerant.
Inde Alexander ubi novōrum ē Ciliciā mīlitum, quibus praeerat Platōn Athēniēnsis, supplēmentum accēpit, Dārīum persequī statuit. Is iam tum Ecbatana pervēnerat, Bactra deinde adīre in animō habēbat. Bessus autem et Nabarzānēs, quī ē ducibus erant, inaudītī anteā facinoris societāte initā, rēgem suum per mīlitēs, quibus praeerant, comprehendere et vincīre cōnstituērunt, eō cōnsiliō, ut, sī Alexander ipsōs īnsecūtus foret, trāditō rēge vīvō, inīrent grātiam victōris, magnī profectō cēpisse Dārīum aestimātūrī: sīn autem eum effugere potuissent, interfectō Dārīō, rēgnum ipsī occupārent bellumque renovārent.
Quod parricīdium cum diū volūtāssent, Nabarzānēs, "Sciō mē," inquit, "ō rēx, sententiam nēquāquam grātam dictūrum esse. Sed medicī quoque graviōrēs morbōs asperīs remediīs cūrant, et gubernātor, ubi naufragium timet, iactūra, quicquid servārī potest, redimit. Auspicium et imperium interim aliī trāde, quī tamdiū rēx appellētur, dōnec Asiā dēcēdat hostis, victor deinde rēgnum tibi reddat. Proinde, Bactra, quod tūtissimum receptāculum est, petāmus, praefectum regiōnis eius Bessum rēgem statuāmus: is compositīs rēbus imperium tibi restituet." Quibus audītīs Dārīus īrā īnfēnsus strictō gladiō in Nabarzānem impetum fēcit, quī ē perīculō ēlāpsus cum Bessō idem cōnsiliī agit. Neque enim vī ūtī audēbant, Persās veritī, quōrum omnium eadem ferē fuit vōx, nefās esse dēserī rēgem.
Brevī autem post coniūrātī ubi Dārīum comprehēnsum in sordidum vehiculum pellibus undique contēctum imposuērunt, aureīsque compedibus vīnxērunt, in fugam sē contulērunt. Quā dē rē certior factus Alexander suōs sequī iubet. Bessus vērō et cēterī facinoris eius participēs Dārīum coepērunt hortārī ut cōnscenderet equum et sē hostī ēriperet. Ille deōs ultōrēs adesse testātus, Alexandrī fidem implōrāns, negat sē parricīdās velle comitārī. Tum vērō īrā quoque accēnsī tēla coniiciunt in rēgem multīsque cōnfossum vulneribus relinquunt. Alexander autem hostium trepidātiōne compertā equitēs ad inhibendam fugam mittit, ipse cum cēterīs sequitur. Fit strāgēs fugientium; multī necnōn captī pecudum mōre agēbantur, iubente rēge ut caedibus abstinērētur. Idem Dārīī cadāver rēgiīs honōribus sepeliendum cūrāvit.
Posteā Alexander convocātōs mīlitēs in hunc modum contiōnātus est.
"Magnitūdinem rērum, quās gessimus, mīlitēs, intuentibus vōbīs minimē mīrum est et dēsīderium quiētis et satietātem glōriae occurrere. Sed et aliī supersunt hostēs. Sīcut in corporibus aegrīs nihil quod nocitūrum est medicī relinquunt, sīc nōs, quicquid obstat imperiō recidāmus. Parva saepe scintilla contempta magnum excitāvit incendium. Itaque Bessum, quī dominum crūdēlissimē obtruncāvit, idem in praesentiā minitātur nōbīs, īnsectēmur, nē cum frūctum parricīdiī percipiat tum Graecīs passim noceat."
Summā mīlitum alacritāte iubentium quōcumque vellet dūceret ōrātiō excepta est.
Post gentēs aliquot perdomitās, sēditiōnibus necnōn in exercitū compressīs, cum dē reīs poenās sūmpsisset Alexander ad Caucasum contendit. Quō in itinere multa mīlitibus toleranda erant, nivēs īnsolitae altitūdinis, frīgus, dēfatīgātiō, commeātuum dēnique inopia. Multōs exanimāvit rigor nivis, multōrum adussit pedēs, multōs excaecāvit. Nam fatīgātī saepe in ipsō gelū dēficientia corpora sternēbant; quae cum movērī dēsīssent, vīs frīgus ita adstringēbat ut rūrsus ad surgendum connītī nōn possent. Ā commīlitōnibus torpentēs excitābantur, neque aliud remedium erat quam ut ambulāre cōgerentur. Tum dēmum, vītālī calōre mōtō, membrīs aliquis redībat vigor. Rēx agmen circumībat pedēs, iacentēs quōsdam ērigēns et aliōs, cum aegrē sequerentur, adminiculō corporis suī excipiēns. Tandem ad loca cultiōra perventum est, commeātūque largō recreātus exercitus. Inde agmen prōcessit ad Caucasum montem, cuius dorsum Asiam perpetuō iugō dīvidit; hunc septendecim diērum spatiō summā difficultāte superāvit.
At Bessus Alexandrī celeritāte perterritus, dīīs patriīs sacrificiō rīte factō, sīcut illīs gentibus mōs est, cum amīcīs ducibusque cōpiārum inter epulās dē bellō cōnsultābat. Gravēs merō suās vīrēs extollere, hostium nunc temeritātem nunc paucitātem spernere incipiunt. Praecipuē Bessus, ferōx verbīs et partō per scelus rēgnō superbus ac vix potēns mentis, dīcere ōrdītur, socordia Dārīī crēvisse hostium fāmam. Occurrisse enim in Ciliciae angustissimīs faucibus, cum retrōcēdendō posset perdūcere incautōs in loca nātūrae sitū invia, tot flūminibus obiectīs, tot montium latebrīs, inter quās dēprehēnsus hostis nē fugae quidem, nēdum resistendī occāsiōnem fuerit habitūrus. Sibi placēre in Sogdiānōs recēdere, Ōxum amnem velut mūrum obiectūrum hostī, dum ex fīnitimīs gentibus valida auxilia concurrerent. Ventūrōs autem Scythās quōrum nēminem adeō humilem esse ut humerī eius nōn possent Macedonis mīlitis verticem aequāre. Conclāmant tēmulentī ūnam hanc sententiam salūbrem esse, et Bessus circumferrī merum largius iubet, Alexandrum super mēnsam dēbellātūrus.
Intereā ad Alexandrum adversus Bessum contendentem, quae ducēs suī contrā Arīōs barbaram gentem gesserint nūntius perfertur. Commissō proeliō Satibarzānem, quī barbarīs praeesset, cum ancipitī Mārte pugnārī vīdisset, in prīmōs ōrdinēs adequitāsse dēmptāque galeā, inhibitīs quī tēla iacerent, sīquis virītim dīmicāre vellet prōvocāsse ad pugnam: nūdum sē caput in certāmine habitūrum. Neque tulisse ferōcēs barbarī minās Erygyium ducem Macedonum, quī ut gravis aetāte ita et animī et corporis rōbore nūllī iuvenum postferēndus esset. Eum galeā dēmptā exclāmāsse, "Venit diēs, quō aut victōriā aut morte honestissimā quālēs mīlitēs habeat Alexander ostendam." Nec plūra locūtum equum in hostem ēgisse, eundem ūnō ictū trucīdāsse. Tum barbarōs duce āmissō quem magis coāctī quam sponte suā secūtī essent, arma Erygyīō trādidisse. Quibus nūntiātīs rēx Bessum persequēns cōpiās mōvit, cui Erygyius spolia barbarī, opīmum bellī decus, praeferēns occurrit.
Inde apud Bactriānōs impedīmentīs cum praesidiō relictīs, ipse cum expedītō agmine loca dēserta Sogdiānōrum intrat, nocturnō itinere exercitum dūcēns. Aquārum pēnūria prius dēspērātiōne quam dēsīderiō bibendī sitim accendit, cum per quadringenta stadia nē modicus quidem hūmor existeret. Arēnās vapor aestīvī sōlis accendit; quae ubi flagrāre coepērunt, haud secus quam continentī incendiō cūncta torrentur. Cālīgō deinde immodicō terrae fervōre excitāta lūcem tegit, campōrumque nōn alia quam vastī et profundī aequoris speciēs est. Nocturnum iter tolerābile vidēbātur, quia rōre et mātūtīnō frīgore corpora levābantur. Cēterum cum ipsā lūce aestus oritur, omnemque hūmōrem absorbet siccitās: ōra vīsceraque penitus ūruntur.
Itaque prīmum animī, deinde corpora dēficere coepērunt. Pigēbat et cōnsistere et prōgredī. Paucī ā perītīs regiōnis admonitī praeparātā aquā paulisper repressēre sitim, deinde crēscente aestū rūrsus dēsīderium aquae accēnsum est. Itaque, quicquid vīnī oleīque erat, id ōribus ingerēbātur, tantaque dulcēdō bibendī fuit, ut in posterum sitis nōn timērētur. Gravēs deinde avidē haustō liquōre nōn sustinēre arma, nōn ingredī poterant. Ānxium rēgem tantīs malīs circumfūsī amīcī ut meminisset suī ōrābant: animī suī magnitūdinem ūnicum remedium dēficientis exercitūs esse.
Interim ex hīs quī praecesserant ad capiendum locum castrīs duo occurrunt, utribus aquam gestantēs, ut fīliīs, quī in agmine erant, subvenīrent. Quī cum in rēgem incidissent, alter ex iīs utre resolūtō vas quod simul ferēbat implētum rēgī porrigit. Ille accipit; tum percontātus quibus aquam portārent, fīliīs ferre cognōscit. Tunc pōculō plēnō sīcut oblātum erat redditō, "Nec sōlus," inquit, "bibere possum nec tam exiguum dīvidere omnibus. Vōs currite et līberīs vestrīs, quod propter illōs attulistis, date."
Cum tandem ad flūmen Ōxum perventum esset, in ēditō monte rēx ignēs fierī iubet, ut iī quī aegrē sequēbantur haud procul castrīs sē abesse cognōscerent. Eōs autem quī prīmī agminis erant cibō ac pōtū firmātōs, implēre aliōs utrēs, aliōs vāsa, quibuscumque aqua portārī posset, ac suīs opem ferre iussit. Sed quī intemperantius hausērunt interclūsō spīritū exstīnctī sunt, multōque maior hōrum numerus fuit, quam ūllō āmīserat proeliō. Postrīdiē eius diēī sollicitum rēgem distinēbant cūrae, quia nec nāvigia habēbat nec pōns ērigī poterat, circum amnem nūdō solō neque māteriem suppeditante. Haerēbat rēx neque quid fierī oportēret sciēbat. Utrēs tandem quam plūrimōs strāmentīs refertōs mīlitibus dīvidit. Hīs incubantēs trānsnāvēre amnem, quīque prīmī trānsierant in statiōne erant dum trāiicerent cēterī. Hōc modō sextō dēmum diē in ulteriōre rīpā tōtum exercitum exposuit.
Dum haec geruntur Spitamenēs, cui ex amīcīs praecipuē cōnfīdēbat Bessus, cum Dataphernem et Catēnem, quī et ipsī valdē ā Bessō dīligēbantur, sociōs facinoris fēcisset, pergit ad Bessum, et remōtīs arbitrīs comperisse ait sē īnsidiārī eī Dataphernem et Catēnem: ā sēmet occupātōs esse et vīnctōs tenērī. Quōs cum addūcī Bessus iussisset, trucī vultū intuēns cōnsurgit, manibus nōn temperātūrus. Tum illī circumsistunt eum et frūstrā repugnantem vinciunt, dīreptā ex capite corōnā lacerātāque veste quam ē spoliīs occīsī rēgis induerat. Multitūdō an vindicātūra Bessum fuerit, incertum est, nisi illī quī vīnxerant, iussū Alexandrī fēcisse sē ēmentītī, dubiōs adhūc animōs terruissent. In equum impositum Alexandrō trāditūrī dūcunt. Rēx collaudātō Spitamene supplicium distulit ut eō locō, in quō Dārīum ipse occiderat, necārētur.
Posteā cum ad flūmen Tanaim perventum esset, lēgātī Scythārum mōre gentīs per castra equīs vectī nūntiārī iubent regī, velle sē ad eum mandāta perferre. Quibus in rēgis tabernāculum intrōductīs, ūnus ex hīs in hunc modum locūtus esse dīcitur:
"Sī dīī habitum corporis tuī aviditātī animī parem dedissent, orbis tē nōn caperet: alterā manū orientem, alterā occidentem contingerēs: hoc assecūtus, scīre vellēs ubi tantī nūminis fulgor conderētur. Sīc quoque concupīscis quae nōn capis. Ab Eurōpā petis Asiam; ex Asiā trānsīs in Eurōpam: deinde, sī hūmānum genus omne superāveris, cum silvīs et nivibus et flūminibus ferīsque bēstiīs gestūrus es bellum."
"Quid? tū ignōrās, arborēs magnās diū crēscere, ūnā hōrā exstirpārī? Stultus est quī frūctūs eārum spectat, altitūdinem nōn mētītur. Vidē, nē, dum ad cacūmen pervenīre contendis, cum ipsīs rāmīs, quōs comprehenderis, dēcidās. Leō quoque aliquandō minimārum avium pābulum fuit, et ferrum rūbīgō cōnsūmit. Nihil tam firmum est, cui perīculum nōn sit etiam ab invalidō. Quod nōbīs tēcum est? Numquam terram tuam attigimus. Quī sīs, unde veniās, licetne ignōrāre in vastīs silvīs vīventibus? Neque cuīquam servīre possumus nec imperāre in animō est. Dōna nōbīs data sunt—nē Scythārum gentem ignōrēs—iugum boum et arātrum, hasta, sagitta, patera. Hīs ūtimur et cum amīcīs et adversus inimīcōs. Frūgēs amīcīs damus, boum labōre quaesītās: paterā cum iīsdem vīnum dīīs lībāmus: hostēs sagittā ēminus, hastā cōminus petimus. Sīc Syriae rēgem et posteā Persārum Mēdōrumque superāvimus, patuitque iter nōbīs usque in Aegyptum."
"At tū, quī tē glōriāris ad latrōnēs persequendōs venīre, omnium gentium, quās adistī, latrō es. Lȳdiam cēpistī, Syriam occupāstī, Persidem tenēs, Bactriānōs habēs in potestāte, Indōs petīstī; iam etiam ad pecora nostra avārās et īnsatiābilēs manūs porrigis. Quid tibi dīvitiīs opus est, quae tē ēsurīre cōgunt? Prīmus omnium satietāte parāstī famem, ut, quō plūra habērēs, ācrius, quae nōn habēs, cuperēs. Nōn succurrit tibi, quamdiū circūm Bactra haereās? dum illōs subigis, Sogdiānī bellāre coepērunt. Bellum tibi ex victōriā nāscitur. Nam ut maior fortiorque sīs quam quisquam, tamen aliēnigenam dominum patī vult nēmō."
"Trānsī modo Tanaim: sciēs quam lātē pateant fīnēs nostrī, numquam tamen cōnsequeris Scythās. Paupertās nostra vēlōcior erit quam exercitus tuus quī praedam tot nātiōnum vehit. Rūrsus, cum procul abesse nōs crēdēs, vidēbis in tuīs castrīs, eādem enim vēlōcitāte et sequimur et fūgimus. Proinde fortūnam tuam pressīs manibus tenē; lūbrica est nec invīta tenērī potest. Salūbre cōnsilium sequēns quam praesēns tempus ostendit melius. Dēnique, sī deus es, tribuere mortālibus beneficia dēbēs, nōn ēripere: sīn autem homō es, id quod es, semper esse tē cōgitā. Quibus bellum nōn intuleris, bonīs amīcīs poteris ūtī. Quōs vīceris, amīcōs tibi esse cave crēdās: inter dominum et servum nūlla amīcitia est. Utrum imperiō tuō fīnitimōs hostēs an amīcōs velīs esse cōnsīderā."
Contrā rēx fortūnā suā et cōnsiliīs eōrum sē ūsūrum esse respondet: nam et fortūnam, cui cōnfīdat, et cōnsilium suādentium nēquid temere et audācter faciat, secūtūrum. Tum ratibus ad id praeparātīs, frūstrā resistente hoste, exercitum trādūcit. Rēx inter prīmōs in ulteriōrem rīpam ēscendit, datō negōtiō ducibus, ut reliquōs quam prīmum subsidiō sibi submitterent. Cum aliquamdiū cōminus pugnātum esset, hostēs fugam capessunt. Cuius victōriae fāma cum percrebuisset, Sacae lēgātōs mīsēre quī pollicērentur gentem imperāta factūram. Mōverat eōs rēgis nōn virtūs magis quam clēmentia in dēvictōs; captīvōs enim omnēs sine pretiō remīserat, ut fidem faceret sibi cum ferōcissimīs gentium dē fortitūdine nōn dē īrā fuisse certāmen.
Massagetīs, Dahīs, Sogdiānīs subāctīs, Scythae suī rēgis fīliam Alexandrō coniugem offerunt. Et cum barbarīs vēnābātur rēx in silvīs: quae nemora mūris cinguntur turrēsque habent vēnantium receptācula. Quātuor continuīs aestātibus intāctum saltum rēx cum tōtō exercitū ingressus ferās agitārī iussit, leōnem necnōn eximiā magnitūdine ūnō ictū ipse occīdit. Tum quātuor mīlibus ferārum dēiectīs in eōdem saltū epulātus est. Inde Maracanda regressus epulās in honōrem Clītī, quem ūnicē dīligēbat, exhibuit. Quō in convīviō rēx cum multō incaluisset merō, immodicus aestimātor suī celebrāre ea quae gesserat, coepit. Tum Clītus Philippum laudibus efferre, eundem Alexandrō antepōnere, et ipse per vīnolentiam observantiae ergā rēgem oblītus. Is īrā īnfēnsus, cuius aliōquīn impotēns erat, in Clītum impetum fēcit; tum cohibentibus quī epulīs aderant occāsiōnem opperiēbātur. Brevī spatiō interiectō Clītum ex aedibus ēgredientem hastīlī cōnfōdit.
Inde excussā ēbrietāte, sērō dēmum tantī sceleris poenitēre rēgem, quī ubi prīmā lūce ante aedēs cadāver amīcī afferrī iussit, scissā veste, ōre unguibus laniātō, diū effūsīs lacrimīs gemēbat. Vīvendum esse sibi in sōlitūdine mōre ferae, terrentīs aliās, aliās timentīs. Illam nūtrīcī suae grātiam rettulisse, cuius duo fīlī prō suā glōriā in aciē dīmicantēs occidissent; illum frātrem, ūnicum orbitātis sōlātium, ā sē inter epulās occīsum. Quō sē convertī miseram posse? Sēsē interfectō amīcō ita in patriam reversūrum ut nē dextram quidem nūtrīcī sine memoriā calamitātis offerre posset. Inde trīduum iacuit inclūsus. Quem ut armigerī ad moriendum obstinātum esse cognōvērunt, ūniversī in aedēs irrumpunt, diūque precibus reluctātum aegrē vīcērunt ut cibum caperet. Quōque minus caedis pudēret, iūre interfectum dēcernunt, sepultūra quoque prohibitūrī nī rēx humārī iussisset.
Posteā rēx exercitum ex hībernīs mōvit, ut regiōnem, quae Gabaza appellātur, adīret. Quō in itinere nimiā vī frīgoris paene opprimuntur mīlitēs, spem salūtis abiectūrī, nī rēx labōrantēs cohortātus ita animōs cōnfirmāsset ut novīs receptīs vīribus in mītiōrem regiōnem sē reciperent. Et forte Macedō gregārius mīles aegrē sē et arma sustentāns in castra pervēnerat. Quō vīsō rēx, quamquam ipse tum maximē admōtō igne refovēbat artūs, ē sellā exsiluit torpentemque mīlitem et vix compotem mentis dēmptīs armīs in suā sēde iussit cōnsīdere. Ille diū nec ubi requiēsceret nec ā quō esset exceptus agnōvit. Tandem receptō calōre ut rēgiam sēdem rēgemque vīdit, territus surgit. Quem intuēns Alexander, "Ecquid intelligis, mīles," inquit, "quantō meliōre sorte quam Persae sub rēge vīvātis? Illīs enim in sellā rēgis cōnsēdisse capital foret, tibi salūtī fuit.
Inde Alexander in Indiam contendit, semper bellō quam post victōriam clārior. Ea terra līnī ferāx est: inde plērīsque sunt vestēs. Librī arborum, tenērī haud secus quam chartae, litterārum nōtās capiunt. Avēs ad imitandum hūmānae vōcis sonum docilēs sunt. Animālia inūsitāta cēterīs gentibus, nisi invecta. Eadem terra rhīnocerōtēs alit, nōn generat. Elephantōrum maior est vīs quam quōs in Āfricā domitant: et vīribus magnitūdō respondet. Aurum flūmina vehunt, quae lēnī modicōque lāpsū sēgnēs aquās dūcunt. Gemmās margarītāsque mare lītoribus īnfundit. Ingenia hominum, sīcut ubīque, apud illōs quoque locōrum situs fōrmat. Corpora usque ad pedēs carbasō vēlant, soleīs pedēs, capita linteīs vinciunt: lapillī ex auribus pendent: brāchia quoque et lacertōs aurō colunt, quibus inter populārēs aut nōbilitās aut opēs ēminent. Capillum pectunt saepius quam tondent: mentum semper intōnsum est; reliquam ōris cutem ad speciem levitātis exaequant.
Cum rēx sēmet in pūblicō cōnspicī patitur, tūribula argentea ministrī ferunt, tōtumque iter odōribus complent. Aureā lectīcā, margarītīs circumpendentibus, recubat: distīncta sunt aurō et purpurā carbasa quae indūtus est: lectīcam sequuntur armātī corporisque cūstōdēs, inter quōs in rāmīs avēs pendent, quās cantū sēriīs rēbus obstrepere docuērunt. Rēgia aurātās columnās habet: tōtās eās vītis aurō caelāta percurrit, aviumque, quārum vīsū maximē gaudent, argenteae effigiēs opera distinguunt. Rēgia adeuntibus patet, cum rēx capillōs pectit atque ōrnat: tunc respōnsa lēgātiōnibus, tunc iūra populāribus reddit. Dēmptīs soleīs, odōribus illinuntur pedēs. Vēnātus maximus labor est, inclūsa animālia inter vōta cantūsque assentātōrum fīgere. Breviōra itinera equō cōnficit: longior ubi expedītiō est, elephantī vehunt currum, et tantārum bēluārum corpora tōta contegunt aurō.
Quis crēdat inter haec vitia cūram esse sapientiae? Ūnum agreste et horridum genus est, quōs sapientēs vocant. Apud hōs occupāre fātī diem pulchrum, et vīvōs sē cremārī iubent, quibus aut sēgnis aetās aut incommoda valētūdō est: expectātam mortem prō dēdecore vītae habent. Nec ūllus corporibus, quae senectūs solvit, honōs redditur: inquinārī putant ignem nisi quī spīrantēs recēpit. Illī quī in urbibus pūblicīs mōribus dēgunt, sīderum mōtūs scītē spectāre dīcuntur et futūra praedīcere. Nec quemquam admovēre lētī diem crēdunt, cui exspectāre interritō liceat. Deōs putant, quicquid colere coepērunt, arborēs maximē, quās violāre capital est. Mēnsēs in quīnōs dēnōs dēscrīpsērunt diēs, annī plēna spatia servantur. Lūnae cursū notant tempora, nōn ut plērīque, cum orbem sīdus implēvit, sed cum sē curvāre coepit in cornua, et idcircō breviōrēs habent mēnsēs quī spatium eōrum ad hunc lūnae modum dīrigunt.
Alexandrō fīnēs Indiae ingressō rēgulī nōnnūllī occurrērunt imperāta factūrī, illum tertium Iove genitum ad sē pervēnisse memorantēs: patrem Līberum atque Herculem fāmā cognitōs esse, ipsum cōram adesse cernīque. Rēx benignē exceptōs sequī iussit, iīsdem itinerum ducibus sē utī velle dīxit. Cēterum cum amplius nēmō obviam fieret, Hēphaestiōnem et Perdiccam cum cōpiārum parte praemīsit ad subigendōs quī āversārentur imperium: iussitque ad flūmen Indum prōcēdere et nāvigia facere quis in ulteriōrem rīpam trānsportārī posset exercitus. Illī quia plūra flūmina superanda erant, sīc iūnxēre nāvēs, ut solūtae plaustrīs vehī possent rūrsusque coniungī.
Post sē Craterō cum phalange iussō sequī, equitātum et levem armātūram ēdūxit eōsque quī occurrerant levī proeliō in urbem proximam compulit. Iam supervēnerat Craterus; itaque ut prīncipiō terrōrem incuteret gentī nōndum arma Macedonum expertae, praecipit nē cui parcerētur, mūnīmentīs urbis, quam obsīdēbat, incēnsīs. Cuius urbis dum obequitat moenibus, sagittā ictus est; oppidum tamen cēpit et omnibus eius incolīs trucīdātīs, etiam in tēcta saevīrī iussit, ita Indōs facilius suae ditiōnis factūrum sēsē ratus, sī palam fēcisset quantā crūdēlitāte in reluctantēs ūsūrus esset. Inde Nȳsam urbem in dēditiōnem accēpit, abstinērī caedibus iussit.
Posteā rēx montem quendam Līberō sacrum praemissīs commeātibus ascendit. Multa hedera vītisque tōtō gignitur monte: multae perennēs aquae mānant. Pōmōrum quoque variī salūbrēsque sūcī sunt, suā sponte fortuitōrum sēminum frūgēs humō nūtriente. Laurī baccarisque multa in illīs rūpibus agrestis est silva. Crēdō equidem, nōn dīvīnō īnstīnctū, sed lascīviā esse prōvectōs, ut passim hederae ac vitium folia dēcerperent redimītīque fronde tōtō nemore similēs bacchantibus vagārentur. Vōcibus ergō tot milium praesidem nemoris eius deum adōrantium iuga montis collēsque resonābant, cum orta licentia ā paucīs, ut ferē fit, in omnēs sē repente vulgāsset, nam velut in mediā pāce per herbās prōstrāvēre corpora. Et rēx fortuitam laetitiam nōn āversātus, largē ad epulās omnibus praebitīs, per decem diēs Līberō Patrī operātum habuit exercitum. Quis neget eximiam quoque glōriam saepius fortūnae quam virtūtis esse beneficium? Nam nē epulantēs quidem et sōpītōs merō aggredī ausus est hostis, haud secus bacchantium ululantiumque fremitū perterritus quam sī proeliantium clāmor esset audītus.
Inde post oppida nōnnūlla suae ditiōnis facta arcem in clīvō praecipitī abruptōque (locum Aornin vocant), ā barbarīs tenērī certior factus, eō summā alacritāte contendit. Hanc arcem ab Hercule frūstrā obsessam esse eundemque terrae mōtū coāctum obsidiōne dēsistere fāma vulgāverat. Quō ubi perventum est, Alexander suōs ad oppugnandam arcem dūxit. Inde locum praeruptō aditū adorientēs barbarī tēlīs saxīsque obruunt, prōmptissimum quemque dēturbant, rēgemque ipsum ad fastīgium clīvī ēvādentem vulnerant. Is tot suōrum strāge commōtus cum receptuī canī iussisset, itinera obsidēre et turrēs admōvēre iussit. Cuius pertināciā exterritī Indī noctū per ignōtōs callēs in fugam sē recēpērunt. Rēx locōrum magis quam hostium victor sacrificia in honōrem deōrum fēcit.
Hinc ad flūmen Indum sextīs decimīs castrīs pervēnit. Rēgnābat in eā regiōne Omphis, quī patrī quoque fuerat auctor dēdendī rēgnī Alexandrō, et post mortem parentis lēgātōs mīserat, quī cōnsulerent eum, utrum rēgnāre sē interim vellet, an prīvātum opperīrī eius adventum. Itaque venientī obviam cum armātō exercitū ēgressus est: elephantī quoque per modica intervālla mīlitum agminī immixtī procul castellōrum speciem fēcēre. Ac prīmō Alexander nōn socium sed hostem adventāre ratus signum pugnae dedit. At Indus, cognitō Macedonum errōre, sōlus rēgī obviam factus, quid suae sententiae sit, expōnit. Quibus audītīs rēx laetus dextram fideī pignus dedit, rēgnum restituit. Omphis, permittente Alexandrō, et rēgium īnsigne sūmpsit, et mōre gentis suae nōmen quod patris fuerat: Taxilēn appellāvēre populārēs, sequente nōmine imperium, in quemcumque trānsīret.
Posteā rēgem cui nōmen Pōrō esset in armīs esse certior factus, rēx nūntiōs mīsit quī dēnūntiārent eī ut stīpendium penderet, et in prīmō suōrum fīnium aditū occurreret Alexandrō. Pōrus alterum ex hīs factūrum sēsē respondit: intrantī rēgnum suum praestō fore, sed armātum. Mox ad amnem Hydaspēn perventum est, cuius in ulteriōre rīpā Pōrus cōnsēderat, trānsitū prohibitūrus hostēs. Magnae etiam equitum peditumque cōpiae in aciē stābant, cum magnā vī elephantōrum. Pōrum vehēbat elephantus, super cēterās bēluās ēminēns, armaque aurō et argentō distīncta corpus rārae magnitūdinis honestābant. Pār animus rōborī corporis, et, quanta inter rudēs poterat esse, sapientia.
Macedonās nōn cōnspectus hostium sōlum, sed etiam flūminis, quod trānseundum erat, magnitūdō terrēbat: quātuor in lātitūdinem stadia diffūsum, profundō alveō, et nusquam vada aperiente, speciem vastī maris fēcerat. Nec prō spatiō aquārum lātē stāgnantium impetum coercēbat, sed, quasi in artum coeuntibus rīpīs, torrēns ferēbātur, occultaque saxa inesse ostendēbant plūribus locīs undae repercussae. Terribilior erat faciēs rīpae, quam equī virīque complēverant. Stābant ingentēs vastōrum corporum mōlēs et dē industriā irrītātae horrendō strīdōre aurēs fatīgābant. Hinc amnīs hinc hostīs pectora Macedonum imprōvīsō pavōre percutere, nam, quod ratium praestō erat, id nec dīrigī ad rīpam nec tūtō applicārī posse crēdēbant.
Alexander inops cōnsiliī tandem ad fallendum hostem dolō ūtī cōnstituit. Erat in flūmine īnsula silvestris et tegendīs īnsidiīs apta. Itaque cum sē cum aliquot suōrum post eam occultāsset, ducibus imperāvit ut aliō in locō suōs hostibus ostenderent, quasi flūmen trānsnātūrī forent. Quō cum sē recēpisset Pōrus, dolī ignārus, ipse clam flūmen trāiēcit, arma capere mīlitēs et īre in ōrdinēs iussit. Quod ubi sēnsit Pōrus suōs adversus Alexandrum dūxit. Macedonās nōn bēluārum modo, sed etiam ipsīus rēgis aspectus parumper inhibuit. Itaque Alexander contemplātus et rēgem et aciem Indōrum, "Tandem," inquit, "pār animō meō perīculum videō. Cum bēstiīs simul et cum ēgregiīs virīs rēs est." Intuēnsque Coenon, "Cum ego," inquit, "in laevum hostium cornū, impetum fēcerō, ipse dextrum movē et turbātis signa īnfer. Hastae nostrae praelongae et validae nōn aliās magis quam adversus bēluās rēctōrēsque eārum ūsuī esse poterunt: dēturbātē eōs quī vehuntur, et ipsās cōnfodite. Anceps genus auxiliī est et in suōs ācrius furit. In hostem enim imperiō, in suōs pavōre agitur."
Haec ēlocūtus concitat equum prīmus, iamque, ut cōnstitūtum erat, ōrdinēs hostium invāserat, cum Coenus ingentī vī in laevum cornū invehitur. Phalānx quoque mediam Indōrum aciem ūnō impetū perrūpit. Ācriter tamen ab hoste resistēbātur, magnum bēluīs iniicientibus terrōrem, īnsolitō strīdōre nōn equōs modo, tam pavidum ad omnia animal, sed virōs quoque ōrdinēsque turbante. Quō in discrīmine rērum Alexander levem armātūram ēmīsit in bēluās, datō negōtiō ut vulneribus eās territārent irrītārentque, ita modo dē Pōrō triumphārī posse ratus sī dolōre efferātī elephantī in suōs conversī essent. Neque praeceptōrum immemor mīles bēluās hastīs cōnfodere, pedēs necnōn amputāre coepit. Ergō elephantī vulneribus tandem fatīgātī in fugam sē recipere, et quicquid obviam fieret pedibus obterere. Fit strāgēs barbarōrum: rēx ipse Pōrus capitur.
Quem Alexander ut vīdit, nōn odiō sed miserātiōne commōtus, "Quae, malum," inquit, "āmentia tē cōgit, rērum meārum cognitā fāmā, bellī fortūnam experīrī, cum Taxilēs esset in dēditōs clēmentiae meae tam propinquum tibi exemplum?" Contrā Pōrus, quoniam ille percontārētur, respōnsūrum sēsē ea lībertāte quam interrogandō fēcisset. Nēminem sē fortiōrem cēnsuisse; suās enim nōvisse vīrēs nōndum expertum illīus; fortiōrem illum bellī ēventum docuisse. Rūrsus interrogātus, quid ipse victōrem stature dēbēre cēnsēret, "Quod hic," inquit, "diēs tibi suādet, quō expertus es, quam cadūca fēlīcitās esset." Plūs monendō prōfēcit, quam sī precātus esset, nam Alexander magnitūdinem animī eius interritam ac nē fortūnā quidem frāctam nōn misericordiā modo, sed etiam honōre excipere dignātus, aegrum cūrāvit haud secus quam sī prō ipsō pugnāsset: cōnfirmātum in amīcōrum numerō recēpit, mox dōnāvit ampliōre rēgnō quam tenuit.
Alexander tam memorābilī victōriā laetus, quā sibi orientis fīnēs apertōs esse cēnsēbat, sōlī victimīs caesīs, mīlitēs quoque, quō prōmptiōribus animīs reliqua bellī mūnia obīrent, prō conciōne laudātōs docuit, quicquid Indīs vīrium fuisset, illā dīmicātiōne prōstrātum: cētera opīmam praedam fore, celebrātāsque opēs ēminēre in eā regiōne quam peterent. Proinde iam vīlia et obsolēta esse spolia dē Persīs: gemmīs margarītīsque et aurō atque ebore Macedoniam Graeciamque, nōn suās tantum domōs, replētum īrī. Quā conciōne ita mīlitum animōs avidōs pecūniae et glōriae ērēxit, ut libenter operam pollicērentur: quās in regiōnēs ille ductūrus esset, in eāsdem sē summō studiō secūtūrōs, quōs numquam spē victōriae praedaeque fefellisset. Ita cum bonā spē dīmissīs mīlitibus, nāvigia exaedificārī iussit, ut, cum tōtam Asiam percurrisset, fīnem terrārum, mare, vīseret.
Indē dēvictō Pōrō et amne superātō ad interiōra Indiae prōcessit. Silvae erant prope in immēnsum spatium diffūsae prōcērīsque et in eximiam altitūdinem ēditīs arboribus umbrōsae. Plērīque rāmī īnstar ingentium stīpitum flexī, in humum rūrsus, quā sē curvāverant, ērigēbantur, adeō ut speciēs esset nōn rāmī resurgentis, sed arboris ex suā rādīce generātae. Caelī temperiēs salūbris; nam et vim sōlis umbrae levant et aquae largae mānant ē fontibus. Cēterum hīc quoque serpentium magna vīs erat, squāmīs fulgōrem aurī reddentibus. Vīrus haud ūllum magis noxium est: morsum enim praesēns mors sequēbātur, dōnec ab incolīs remedium oblātum est.
Post aliquot ex itinere proelia cum barbarīs ēdita, in rēgnum Sopithis perventum est. Gēns, ut barbarī crēdunt, sapientiā excellit bonīsque mōribus regitur. Huius gentis oppidum, cui Alexander admōverat cōpiās, ab ipsō Sopithe obtinēbātur. Clausae erant portae, sed nūllī in mūrīs turribusque sē armātī ostendēbant, dubitābantque Macedonēs, dēseruissentne urbem incolae an fraude sē occulerent, cum subitō patefactā portā, rēx Indus cum duōbus adultīs fīliīs occurrit, multum inter omnēs barbarōs ēminēns corporis speciē. Vestis erat aurō purpurāque distīncta, quae etiam crūra vēlābat: aureīs soleīs īnseruerat gemmās, lacertī quoque et brāchia margarītīs ōrnāta erant. Pendēbant ex auribus īnsignēs candōre et magnitūdine lapillī. Baculum aureum bēryllī distinguēbant: quō trāditō, precātus ut sospes acciperet, sē līberōsque et gentem suam dedit.
Nōbilēs ad vēnandum canēs in eā regiōne sunt: lātrātū abstinēre dīcuntur vīsā ferā, leōnibus maximē īnfēstī. Quōrum vim ut ostenderet Alexandrō, in cōnsaeptum leōnem eximiae magnitūdinis iussit ēmittī et quātuor omnīnō admovērī canēs, quī celeriter feram occupāvērunt. Tum ex hīs quī assuēverant tālibus ministeriīs, ūnus canis leōnī cum aliīs inhaerentīs crūs āvellere et, quia nōn sequēbātur, ferrō amputāre coepit: nē sīc quidem pertināciā victā, rūrsus aliam partem secāre īnstitit et inde nōn sēgnius inhaerentem ferrō subinde caedēbat. Ille in vulnere ferae dentēs moribundus quoque īnfīxerat, tantam in illīs animālibus ad vēnandum cupiditātem ingenerāsse nātūram memoriae prōditum est.
Inde ventum est in regiōnem Oxydracārum Mallōrumque quōs aliās bellāre inter sē solitōs tunc commūne perīculum iūnxerat. At Macedonēs quī omnī discrīmine iam dēfūnctōs sē esse crēdiderant, postquam integrum bellum cum ferōcissimīs Indiae gentibus superesse cognōvērunt, imprōvīsō metū territī rūrsus sēditiōsīs vōcibus rēgem increpāre coepērunt. Gangēn amnem et quae ultrā essent coāctum trānsmittere nōn tamen fīniisse, sed mūtāsse bellum. Indomitīs gentibus obiectōs sēsē ut sanguine suō aperīrent eī ōceanum. Trahī extrā sīdera et sōlem cōgīque adīre quae mortālium oculīs nātūra subdūxerit. Novīs identidem armīs novōs hostēs exsistere. Quōs ut omnēs fundant fugentque, quod praemium sē manēre? Cālīginem scīlicet ac tenebrās et perpetuam noctem profundō incubantem marī, replētum immānium bēluārum gregibus fretum, immōbilēs undās, in quibus ēmoriēns nātūra dēfēcerit.
Rēx contrā nōn suā sed mīlitum sollicitūdine ānxius, conciōne advocātā docet imbellēs esse quōs metuant. Nihil deinde praeter hās gentēs obstāre quō minus terrārum spatia ēmēnsī ad fīnem simul mundī labōrumque perveniant. Cessisse sē illīs metuentibus Gangēn et multitūdinem nātiōnum quae ultrā amnem essent: dēclīnāsse iter eō, ubi pār glōria minus perīculum esset. Iam prōspicere sē ōceanum, iam perflāre ad eōs auram maris: nē invidērent sibi laudem quam peteret. Paterentur, sē ex Indiā redīre, nōn fugere. Quibus audītīs, ut sunt mōbilī ingeniō mīlitēs, clāmor ab exercitū est redditus iubentium, dūceret dīīs secundīs. Tum laetus rēx ad hostēs prōtinus castra movet.
Perventum deinde est ad oppidum, caput rēgnī, in quod plērīque cōnfūgerant, haud maiōre fīdūciā moenium quam armōrum. Admōtīs scālīs rēx in mūrum ēvādit, pugnam prīnceps ciet, sed scālīs pondere ascendentium frāctīs, in mediīs hostibus dēstituitur. Neque autem hōc cāsū exterritus in urbem praecipitī saltū sē immīsit, rem ausus incrēdibilem neque eātenus audītam. Brevī autem sagittā saucius cadit: itaque ad spoliandum corpus, quī vulnerāverat, alacer gaudiō accurrit. Quem ut iniicere corporī suō manūs sēnsit rēx, ultimī dēdecoris indignitāte commōtus, linquentem revocāvit animum et nūdum hostis lātus subiectō mucrōne hausit. Interim Macedonēs summō studiō dolābrīs perfrāctō mūrō irrumpunt. Nōn senibus nōn fēminīs nōn īnfantibus parcitur: quisquis occurrerat, ab illō vulnerātum rēgem esse crēdēbant. Cum tandem interneciōne hostium iūstae īrae parentātum esset, rēgem inter cadāvera exanimem cōnspiciunt et in tūtum repōnunt.
Rēge in tabernāculum relātō medicī lignum sagittae corporī īnfīxum nē spīculum movērētur abscindunt. Corpore deinde nūdātō animadvertunt hāmōs inesse tēlō, nec aliter id sine perniciē corporis extrahī posse quam ut secandō augērent. Rēx cum affirmāsset nihil opus esse iīs quī sēmet continērent, sīcut praeceptum erat, sine mōtū praebuit corpus. Itaque patefactō lātius vulnere et spīculō ēvulsō, ingēns vīs sanguinis mānāre coepit linquīque animō rēx et cālīgine oculīs offūsā velutī moribundus extendī. Cumque sanguinem mānantem medicāmentīs frūstrā inhibērent, clāmor simul atque plōrātus amīcōrum oritur rēgem exspīrāsse crēdentium. Tandem cōnstitit sanguis, paulātimque animum recēpit, et circumstantēs coepit agnōscere. Tōtō eō diē ac nocte quae secūta est exercitus tabernāculum obsēdit, nec prius recessit quam compertum est somnō paulisper illum acquiēscere.
Rēx, septem diēbus cūrātō vulnere necdum obductā cicātrīce, cum audiisset convaluisse apud barbarōs fāmam mortis suae, duōbus nāvigiīs iūnctīs, statuī in medium undique cōnspicuum tabernāculum iussit, ex quō sē ostenderet periisse crēdentibus: cōnspectusque ab incolīs spem hostium falsō nūntiō conceptam inhibuit. Secundō deinde amne dēflūxit, aliquantum intervāllī ā cēterā classe praecipiēns, nē quiēs corporī invalidō adhūc necessāria pulsū rēmōrum impedīrētur. Quārtō, postquam nāvigāre coeperat, diē pervēnit in regiōnem dēsertam quidem ab incolīs, sed frūmentō et pecoribus abundantem. Placuit is locus et ad suam et ad mīlitum requiem.
Mōs erat nōnnūllīs ex amīcīs excubāre ante praetōrium, quotiēns adversa rēgī valētūdō incīdisset. Quōs cum forte in cubiculum intrantēs cōnspexisset, rēx sollicitus nē quid novī afferrent, num hostium recēns nūntiārētur adventus percontātur. Tum Craterus, cui mandātum erat ut amīcōrum precēs perferret ad eum, in hunc modum verba fēcit. Ōrāre sēsē atque dēprecārī nē tot sē perīculīs offerret. Quod sī adhūc cum Dārīō dīmicāret, etsī nēmō vellet, tamen nē admīrārī quidem posse tam prōmptum eum esse ad omnia perīcula obeunda: eius vērō capite ignōbilem vīcum ēmī, quem lātūrum, nōn mīlitum modo, sed ūllīus gentis barbarae cīvem, quī virtūtem eius nōvisset? Ecquem mortuō rēge superstitem esse velle? Proinde memor precum suōrum nē prō vīlī mercēde capitis perīculum adīret.
Iamque cōnfūsīs vōcibus flentēs eum ōrābant ut tandem exsatiātae laudī modum faceret ac salūtī suae omniumque parceret. Grāta erat rēgī pietās amīcōrum: itaque ubi singulōs amplexūs cōnsīdere iussit, grātō sē in illōs animō esse profitētur, neque precēs sprētūrum. Modo sē ab intestīnā fraude īnsidiīsque praestārent sēcūrum; bellī Mārtisque discrīmen impavidum subitūrum. Philippum in aciē tūtiōrem quam in theātrō fuisse: hostium manūs saepe vītāsse, suōrum effugere nōn valuisse. Aliōrum quoque rēgum exitūs sī reputāverint, plūrēs ā suīs interēmptōs quam ab hoste inventūrōs. Quibus dictīs cum amīcōs dīmīsisset, per complūrēs diēs ibīdem statīva habuit, cum ob īnfirmam valētūdinem suam, tum quod fessō mīlitī tempus ad recreandōs animōs concēdī dēbēre exīstimābat.
Erat in exercitū Diōxippus Athēniēnsis, pugil nōbilis et ob eximiam virtūtem rēgī grātus. Invidī malignīque increpābant sagīnātī corporis sequī inūtilem bēluam: cum ipsī proelium inīrent, illum nōnnisi epulīs studēre. Eadem igitur in convīviō Horratās Macedō iam tēmulentus exprobrāre eī coepit et postulāre, ut, sī vir esset, posterō diē sēcum ferrō dēcerneret: rēgem tandem vel dē suā temeritāte vel dē illīus ignāviā iūdicātūrum. Et ā Diōxippō contemptim mīlitārem ēlūdente ferōciam accepta condiciō est.
Posterō diē ingēns mīlitum convēnit multitūdō: inter quōs quī erant Graecī Diōxippō studēbant. Macedō iūsta arma sūmpsit, clipeum hastamque laevā tenēns, dextrā lanceam, gladiōque cīnctus. Diōxippus oleō nītēns et corōnātus, laevā pūniceum amiculum, dextrā validum nōdōsumque stīpitem praeferēbat. Itaque Macedō, haud dubius ēminus eum interficī posse, lanceam ēmīsit: quam Diōxippus cum vītāsset, antequam ille hastam trānsferret in dextram, stīpite mediam frēgit. Āmissō utrōque tēlō Macedō gladium coeperat stringere, quem occupātum complexū Diōxippus in terram dēiēcit pedemque super cervīcem iacentī imposuit, occīsūrus quoque, nī ā rēge prohibitus esset.
Inde Praestōrum dīrutā arce et omnibus captīvīs vēnumdātīs, Sambī rēgis fīnēs ingressus est Alexander multīsque oppidīs in fidem acceptīs validissimam gentis urbem cunīculō cēpit. Barbarīs simile mōnstrī vīsum est, ignārīs mīlitārium operum; nam in mediā fermē urbe armātī terrā exsistēbant, nūllō suffossī specūs ante vestīgiō factō. Octōgintā mīlia Indōrum in eā regiōne caesā Clītarchus est auctor, multōsque captīvōs sub corōnā vēniisse.
Tum secundō amne pervēnit ad oppidum quod in rēgnō erat Sambī. Nūper sē ille dēdiderat, sed oppidānī dētrectābant imperium et clauserant portās. Quōrum paucitāte contemptā rēx quīngentōs ē suīs moenia subīre iussit et sēnsim recēdentēs ēlicere extrā mūrōs hostem. Mīlitēs, sīcut imperātum erat, lacessītō hoste subitō terga vertunt, quōs barbarī temere īnsequentēs in aliōs, inter quōs ipse rēx erat, incidunt. Redintegrātō igitur proeliō ex tribus mīlibus barbarōrum sexcentī caesī sunt, mīlle captī, cēterī moenibus urbis inclūsī.
Sed non, ut prima spe laeta victoria, ita eventu quoque fuit, barbari enim veneno gladios tinxerant. Itaque saucii subinde moriebantur, nec causa tam strenuae mortis excogitari poterat a medicis, cum etiam leves plagae insanabiles essent. Barbari autem speraverant incautum et temerarium regem excipi posse. Is forte inter promptissimos dimicans intactus evaserat. Praecipue Ptolemaeus, quem ex amicis potissimum diligebat, laevo humero leviter quidem saucius, sed maiore periculo quam vulnere affectus regis sollicitudinem in se converterat. Idem corporis custos promptissimusque bellator et pacis artibus quam militiae maior et clarior, modico civilique cultu, liberalis in primis adituque facili, nihil ex fastu regiae assumpserat.
Ob haec rēgī an populāribus cārior esset, dubitārī poterat, nam nōn levior illīs Ptolemaeī fuit cūra quam rēgī, quī et proeliō et sollicitūdine dēfessus cum Ptolemaeō assidēret, lectum, in quō ipse aliquid somnī caperet, īnferrī iussit. In quem ut sē recēpit, prōtinus altior īnsecūtus est somnus. Ex quō excitātus per quiētem vīdisse sē expōnit speciem dracōnis oblātam, herbam ferentis ōre, quam venēnī remedium esse mōnstrāsset: colōrem quoque herbae referēbat, agnitūrum sēsē, sī quis reperisset, cōnfirmāns. Inventam deinde—nam ā multīs simul erat requīsīta—vulnerī imposuit: prōtinusque dolōre fīnītō intrā breve spatium cicātrīx quoque obducta est. Barbarī posteā spē rēgis interficiendī dēiectī sē ipsōs urbemque dēdidērunt.
Posteā Alexander cupīdine vīsendī Ōceanum correptus, nōn sine perīculīs propter aestūs maritimōs, quī amnem subībant, et nautārum imperītiam, collīdentibus inter sē nāvibus, tandem vōtī suī compos redditur. Tum Nearchō nauticae reī perītissimō imperāvit, ut validissimās nāvium dēdūceret in Ōceanum, prōgressusque quoad tūtō posset, nātūram maris nōsceret: vel eōdem amne vel Euphrāte subīre eum posse, cum revertī ad sē vellet. Iamque nāvibus, quae inūtilēs vidēbantur, cremātīs terrā dūcēbat exercitum.
Inde Macedonēs tripertītō Indōs populārī, magnās praedās agere. Mox ad maritimōs Indōs perventum. Dēsertam vastamque regiōnem lātē tenent ac nē cum fīnitimīs quidem ūllō commerciī iūre miscentur. Ipsa sōlitūdō nātūrā quoque immītia efferāvit ingenia: prōminent unguēs numquam recīsī; comae hirsūtae et intōnsae sunt. Tuguria conchis īnstruunt; ferārum pellibus tēctī, piscibus sōle dūrātīs et maiōrum quoque bēluārum quās flūctus ēiēcit, carne vēscuntur.
Cōnsūmptīs igitur alimentīs Macedonēs prīmō inopiam, deinde ad ultimum famem sentīre coepērunt, rādīcēs palmārum, namque sōla ea arbor gignitur, rīmantēs. Quibus cōnsūmptīs iūmenta caedere coāctī, nē equīs quidem abstinēbant. Famem deinde pestilentia secūta est, nam īnsalūbrium cibōrum novī sūcī, ad hoc itineris labor et aegritūdō animī vulgāverat morbōs. Multum sānē dētrīmentī accēpisse exercitum satis cōnstat prius quam in fertiliōrēs regiōnēs pervenīrī posset.
Iam tum rēx, mox in Persidem post tot tantōsque labōrēs reditūrus, Bacchī triumphum, victīs Indiae gentibus, imitārī cōnstituit. Vīcōs igitur, per quōs iter erat, flōribus corōnīsque sternī iubet, līminibus aedium crātērās vīnō replētās et alia eximiae magnitūdinis vāsa dispōnī: vehicula deinde cōnstrāta, ut plūrēs capere mīlitēs possent, in tabernāculōrum modum ōrnārī, alia candidīs vēlīs, alia veste pretiōsā. Prīmī ībant amīcī variīs redimītī flōribus: alibī tībīcinum cantus, alibī lyrae sonus audiēbātur: post hōs in vehiculīs prō cōpiā cuiusque adōrnātīs cōmissābundus exercitus. Rēgem ipsum convīvāsque vehēbat currus, crātērīs aureīs pōculīsque praegravīs.
Itaque hōc modō per diēs septem bacchābundum agmen incessit, parātā praedā, sī quid victīs saltem adversus cōmissantēs animī fuisset; sed fortūna huiusmodī dēdecus in glōriam vertit, mīrantibus cūnctīs, per gentēs nōndum satis domitās incessisse tēmulentōs, barbarīs, quod temeritās erat, fīdūciam esse crēdentibus.
Haud multō post Nearchus, quem longius in Ōceanum prōcēdere iusserat, supervēnit. Nūntiābat autem quaedam audīta, alia comperta: īnsulam ōstiō amnis subiectam aurō abundāre, inopem equōrum esse: singulōs eōs ab iīs, quī ex continentī trāiicere audērent, singulīs talentīs emī. Plēnum esse bēluārum mare: aestū secundō eās ferrī, magnārum nāvium corpora aequantēs: trucī cantū dēterritās sequī classem cum magnō aequoris strepitū, velut dēmersa nāvigia, subīsse aquās. Comperisse sēsē ex incolīs, rubrum mare nōn ā colōre undārum, ut plērīque crēderent, sed ab Erythrō rēge appellārī: esse haud procul ā continentī īnsulam palmīs frequentibus cōnsitam et in mediō ferē nemore columnam ēminēre, Erythrī rēgia monumentum, litterīs gentis eius scrīptam. Nāvigia etiam, quae lixās mercātōrēsque vēxissent, fāmam aurī secūtīs gubernātōribus, in īnsulam esse trānsmissa nec deinde posteā vīsa. Rēx cognōscendī plūra cupīdine accēnsus, rūrsus eōs terram legere iubet, dōnec ad Euphrātis ōstia appellerent classem, inde adversō amne Babylōna subīre.
Ipse animō īnfīnīta complexus statuit, omnī ad orientem maritimā regiōne perdomitā, ex Syriā petere Āfricam Carthāginī īnfēnsus, inde Numidiae sōlitūdinibus peragrātīs cursum Gādēs dīrigere, ibi enim columnās Herculis esse fāma vulgāverat, Hispāniās deinde, quās Ibēriam Graecī ā flūmine Ibērō vocābant, adīre et praetervehī Alpēs Ītaliaeque ōram, unde in Ēpīrum brevis cursus est. Itaque Mesopotamiae praetōribus imperāvit māteriā in Lībanō monte caesā dēvectāque ad urbem Syriae Thapsacum, septingentārum carīnās nāvium pōnere. Cypriōrum necnōn rēgibus imperātum ut aes stuppamque et vēla praebērent.
Hōc ferē tempore Alexander pūnītā satrapārum quōrundam īnsolentiā, quam, dum in extrēmō orbe Indōrum armīs retinētur, per summa scelera atque flāgitia in prōvinciālēs exercuerant, et cēterōs coercēre cōnstituit: quī in paribus dēlictīs idem admissōrum scelerum praemium exspectantēs in mercēnāriōrum mīlitum fidem cōnfugiēbant, ut illōrum manibus, sī ad supplicium poscerentur, salūtem suam tūtārentur: aut pecūniā, quanta poterat, coāctā, fugam inībant. Eā rē cognitā, litterae ad omnēs Asiae praetōrēs missae sunt, quibus īnspectīs ē vestīgiō omnēs peregrīnōs mīlitēs, quī stīpendia sub ipsīs facerent, dīmittere iubēbantur.
Neque ita multō post rēx, seniōribus mīlitum in patriam remissīs, tredecim mīlia peditum et duo milia equitum, quae in Asiā retinēret, ēligī iussit, modicō exercitū continērī posse Asiam ratus, quia plūribus locīs praesidia disposuisset: nūperque conditās urbēs, quās colōnīs replēsset, rērum novandārum cupidīs obstāre crēdēbat. Prius tamen quam sēcerneret quōs erat retentūrus, ēdīxit, ut omnēs mīlitēs aes aliēnum profitērentur. Quod cum grave esse comperisset, quamquam ipsōrum luxū contractum erat, dissolvere tamen statuit. Illī tentārī sēsē ratī, quō facilius ab integrīs sūmptuōsōs discerneret, prōlātandō aliquantum temporis extrāxērunt. Et rēx satis gnārus professiōnī aeris pudōrem nōn contumāciam obstāre, mēnsās tōtīs castrīs pōnī iussit et decem mīlia talentum prōferrī. Tum dēmum cum fide factā professiōne, nōn amplius ex tantā pecūniā centum et trīgintā talenta superfuēre. Adeō ille exercitus, tot dīvitissimārum gentium victor, plūs victōriae quam praedae ex Asiā dēportāvit.
Cēterum ut cognitum est, aliōs remittī domum, aliōs retinērī, perpetuam eum rēgnī sēdem in Asiā habitūrum ratī, vēcordēs et disciplīnae mīlitāris immemorēs sēditiōsīs vōcibus castra complent rēgemque ferōcius quam aliās adortī omnēs simul missiōnem postulāre coepērunt, dēfōrmia ōra cicātrīcibus cānitiemque capitum ostentantēs. Nec aut praefectōrum castīgātiōne aut verēcundiā rēgis dēterritī tumultuōsō clāmōre et mīlitārī violentiā volentem loquī inhibēbant, palam professī, nusquam inde, nisi in patriam, vestīgium esse mōtūrōs.
Silentiō tandem factō, magis quia mōtum esse rēgem crēdēbant, quam quia ipsī movērī poterant, quidnam āctūrus esset exspectābant. Rēx contrā quaesīvit quid illa repēns cōnsternātiō et tam procāx atque effūsa licentia dēnūntiāret. Palam certē eōs rūpisse imperium, et sē precāriō rēgem esse, cui nōn alloquendī nōn nōscendī monendīque aut intuendī eōs iūs relīquissent. Equidem, cum aliōs dīmittere in patriam, aliōs sēcum paulō post dēportāre statuisset, tam illōs acclāmantēs vidēre sē, quī abitūrī essent, quam eōs, quibuscum praemissōs subsequī in animō habēret. "Quid hoc," inquit, "reī est? Disparī in causā idem omnium clāmor est. Velim scīre, utrum, quī discēdunt, an, quī retinentur, dē mē querantur." Sublātō clāmōre ex tōtā conciōne respōnsum est, omnēs querī.
Tum rēx: Fierī nōn posse ut putāret querendī simul omnibus eam causam esse quam ostenderent. Subēsse nīmīrum altius malum quod omnēs ā sē āverterent. Ecquandō rēgem ab ūniversō exercitū dēstitūtum esse? Asiaene pertaesum esse, quae eōs glōria rērum gestārum dīīs parēs fēcerit? Scīlicet in Eurōpam properāre eōs, dēsertō rēge, cum plūribus dēfutūrum viāticum fuisset, nī aes aliēnum Asiāticā praedā ipse solvisset. Proinde aufugerent; līberārent oculōs suōs ingrātissimī cīvēs. Mox autem scītūrōs esse et quantum sine rēge valeat exercitus, et quid opis in sē ūnō sit. Dēsiluit deinde frendēns dē tribūnālī et in medium armātōrum agmen sē immīsit, notātōs quoque, quī ferōcissimē oblocūtī erant, singulōs manū corripuit, nec ausōs repugnāre tredecim asservandōs cūstōdibus trādidit.
Quis crēderet saevam paulō ante contiōnem obtorpuisse metū et, cum ad supplicium vidēret trahī nihil ausōs graviōra quam cēterōs, tam effūsam anteā licentiam atque sēditiōsam mīlitum violentiam ita compressam, ut nōn modo nēmō ex omnibus irruentī rēgī restiterit, vērum etiam cūnctī pavōre exanimātī, quid dē ipsīs quoque rēx statuendum cēnsēret, suspēnsā mente exspectārent? Itaque cum posterō diē prohibitī aditū rēgis essent, Asiāticīs modo mīlitibus admissīs, lūgubrem tōtīs castrīs ēdidēre clāmōrem, dēnūntiantēs prōtinus esse moritūrōs, sī rēx persevērāret īrāscī.
Nihilōminus rēx precēs aspernāvit dēprecantium nē Macedonibus barbarōs antepōneret. Itaque Persīs corporis suī cūstōdiam crēdidit, Persās satellitēs, Persās appāritōrēs fēcit. Per quōs cum auctōrēs sēditiōnis vīnctī ad supplicia traherentur, ūnum ex iīs auctōritāte et aetāte gravem ad rēgem ita locūtum ferunt: "Quousque," inquit, "animō tuō etiam per supplicia, et quidem externī moris, obsequeris? Mīlitēs tuī, cīvēs tuī, neque certam ob causam, captīvīs suīs dūcentibus, trahuntur ad poenam. Sī mortem meruisse iūdicās, saltem ministrōs suppliciī mūtā." Rēx autem reōs mergī in amnem, sīcut vīnctī erant, iussit. Nē hoc quidem supplicium sēditiōnem mīlitum mōvit, quī sē quodlibet supplicium ferre velle profitēbantur.
Tandem prae dolōre vix mentis compotēs ūniversī concurrunt ad rēgiam armīsque ante forēs prōiectīs, tunicātī astantēs, nūda et obnoxia poenīs corpora praebēbant. Rēgis īrācundiam sibi morte trīstiōrem esse effūsīs lacrimīs aiēbant. Cumque diēs noctēsque ante praetōrium manērent, bīduum tamen adversus humillimās suōrum precēs īrācundia rēgis dūrāvit. Tertiō tandem diē victus cōnstantiā supplicum prōcessit, incūsātāque lēniter exercitus immodestiā, nōn sine multīs utrimque lacrimīs, in grātiam sē cum iīs redīre professus est. Tum magnīs epulīs in honōrem Deōrum adhibitīs, mātūrāta est missiō, et īnfirmissimus quisque exauctōrātī. Amīcōrum quoque seniōrum quibusdam commeātum dēdit. Abeuntibus nōn modo praeteritī temporis stīpendia cum fide persolvit, vērum etiam talentum in singulōs mīlitēs viāticī nōmine adiēcit.
Relictīs Sūsīs, perventum deinde est in Mēdiae campōs, ubi per diēs trīgintā substitit rēx. Septimīs deinde castrīs Ecbatana, Mēdiae caput, attigit. Ibi sollennia dīīs sacrificia fēcit lūdōsque ēdidit ut fessōrum mīlitum recreārētur animus. Dum puerōs in studiō certantēs spectābat nūntiātum est dēficere Hēphaestiōnem, quī morbō ex crāpulā contractō septimum iam diem dēcumbēbat. Exterritus amīcī perīculō statim cōnsurgit, et ad tentōrium aegrōtantis contendit; neque tamen eō prius pervēnit quam illum mors occupāverat. Magnō dolōre commōtus per ūniversum imperium lūgērī eum iussit, et nē memoria eius in exercitū exolēsceret, equitibus, quibus ille praefuerat, nūllum praefēcit ducem, sed Hēphaestiōnis ālam appellārī voluit, et, quae ille signa īnstituisset, ea nōn immūtārī. Fūnebrēs etiam lūdōs, quālēs numquam anteā ēditī sunt, magnō artificum numerō coāctō, celebrandōs cūrāvit. Cōnstat necnōn cadāver Babylōnem ā Perdiccā dēlātum esse.
Ut tamen paulisper ā lūctū āvocāret animum, in Cossaeōrum fīnēs expedītiōnem suscēpit. Iuga Mēdiae vīcīna Cossaeī tenent, asperum et ācre genus et praedandō vītam tolerāre solitum. Ab hīs rēgēs Persārum annuō tribūtō pācem redimere cōnsuēverant, nē īnfēstam latrōciniīs regiōnem facerent. Nam vim tentantēs Persās facile repulerant, asperitāte locōrum dēfēnsī, in quae sē recipiēbant, quotiēns armīs superābantur. Iīdem mūneribus quotannīs plācābantur, ut rēgī Ecbatanīs, ubi aestātem solēbat agere, Babylōnem remigrantī tūtus per ea loca trānsitus esset. Hōs igitur Alexander bipartītō agmine aggressus intrā quadrāgintā diēs perdomuit; nam ab ipsō rēge et Ptolemaeō, quī partem exercitūs dūcēbat, nōn semel caesī, ut captīvōs suōs reciperent, victōrī sē permīsērunt. Ille validās urbēs opportūnīs locīs exstruī iussit, nē abductō exercitū fera gēns officiī oblīvīscerētur.
Mōtīs inde castrīs, ut mīlitem expedītiōne recentī fessum reficeret, lentō agmine Babylōnem prōcēdēbat. Tamque vix trīgintā ab urbe stadiīs aberat, cum Nearchus occurrit, quem, ut suprā dēmōnstrāvimus, per Ōceanum et Euphrātis ōstia Babylōnem praemīserat; ōrābatque nē fātālem sibi urbem vellet ingredī. Compertum id sibi ā Chaldaeīs, quī multīs iam praedictārum rērum ēventibus certā sē artē utī ostendissent. Rēx prīmō mōtus, contemptīs deinde Chaldaeōrum monitīs, urbem tandem intrat. Eō lēgātī ex ūniversō fermē orbe terrārum convēnerant. Quibus per complūrēs diēs studiōsē audītīs, deinceps ad Hēphaestiōnis exequiās adiēcit animum. Quae summō omnium studiō ita celebrātae sunt, ut nūllīus ad id tempus rēgis fūnus sūmptū apparātūque nōn vīcerint.
Post haec cupidō incessit rēgī per Pallacontam amnem ad Arabum cōnfīnia nāvigandī: quō dēlātus, urbī condendae commodā sēde repertā, Graecōrum aetāte aut vulneribus invalidōs et sī quī sponte remānserant ibi collocat. Quibus ex sententiā perfectīs, iam sēcūrus futūrī Chaldaeōs irrīdēbat, quod Babylōnem nōn ingressus tantum esset incolumis, vērum etiam excessisset. Enimvērō revertentī per palūdēs foedum ōmen oblātum est, nam rāmī dēsuper impendentēs dētractum capitī diadēma in flūctūs prōiēcērunt. Cum deinde alia super alia prōdigiōsa nūntiārentur, prōcūrandīs iīs Graecō simul barbarōque rītū continua sacra facta sunt, neque tamen expiārī praeterquam morte rēgis potuēre. Quī cum Nearchum excēpisset convīviō et tōtā nocte perpōtāsset, male habēre coepit. Ingravēscēns deinde morbus adeō omnēs vīrēs intrā sextum diem exhausit, ut nē vōcis quidem potestās esset.
Intuentibus lacrimae obortae praebuēre speciem iam nōn rēgem sed fūnus eius vīsentis exercitūs. Maeror tamen circumstantium lectum ēminēbat: quōs ut rēx adspexit, "Num inveniētis," inquit, "cum excesserō, dignum tālibus virīs rēgem?" Incrēdibile dictū audītūque, in eōdem habitū corporis, in quem sē composuerat, cum mīlitēs admissūrus esset, dūrāvit, dōnec ā tōtō exercitū illud ultimum persalūtātus est: dīmissōque vulgō, velut omnī vītae dēbitō līberātus, fatīgāta membra reiēcit. Inde propius adīre iussīs amīcīs, nam et vōx dēficere iam coeperat, cum dētractum ānulum dē digitō Perdiccae trādidisset, adiectīs mandātīs ut corpus suum ad Hammōnem ferrī iubērent, paulō post exstinguitur, annōs nātus trīgintā duo.
Mortuō Alexandrō ducēs inter sē imperium partiuntur, cum tantō onerī ferendō per sē ipsum exsisteret nēmō. Et Macedonēs post obitum rēgis diū intestīnīs bellīs exagitātī, acceptō necnōn dētrīmentō ex incursiōnibus Gallōrum, aliquid tandem prīstinī rōboris ubi recēpērunt, Graecōs aliquamdiū in officiō continuērunt, dōnec Philippus rēx eōrum societātem cum Poenīs iniit. Eā dē causā īnfēnsī Rōmānī Macedonibus bellum indīxēre, multāsque victōriās dē iīs reportāvērunt. Neque ita multō post ūniversa Graecia, ut suprā dēmōnstrāvimus, in fōrmam prōvinciae redācta est.
Fīnis